Нигинахон шермухамедова

Tarix vaqti.
Tarix vaqti – bu inson vaqti, ya‟ni ijtimoiy vaqtning eng oliy 
darajasidir, chunki tarix o„z-o„zini yaratuvchi, o„z-o„zidan rivojlanuvchi 
jarayondir
. Individ o‗limga mahkum, avlodlar keladi va ketadi, lekin birorta ham 
hayot izsiz yo‗q bo‗lib ketmaydi, ya‘ni tarixdan chetda qolmaydi. Tarixiy vaqt 
o‗limga mahkum bo‗lgan odamlarning real hayot faoliyati bilan uzviydir. Ayni 
paytda u har bir individga nisbatan uning substansiyasi sifatida amal qiladi. Bu 
individ va avlod o‗z asri bilan uzviy ekanligini, insonning mohiyati ijtimoiy 
munosabatlar majmui bilan belgilanishini anglatadi. 
«Tarixni odamlar yaratadi» degan tezis va «tarix odamlarni yaratadi» degan 
antitezis sintez yo‗li bilan echiladi: odamlar o‗z tarixi vositasida o‗zlarini o‗zlari 
yaratadilar. Zero, I.A.Karimov ta‘kidlaganidek,―- tarixning murakkab hal qiluvchi 
burilish pallasida har qanday millat va elat o‗z ahilligi va birdamligini saqlab, o‗z 
milliy manfaatlari yo‗lida qat‘iyat bilan turmasa, mas‘uliyat va hushyorlikni 
yo‗qotadigan bo‗lsa, oxir oqibatda o‗zining eng katta, tengsiz boyligi bo‗lmish 
mustaqilligi va ozodligidan judo bo‗lishi shubhasiz‖
1
Tarixni vaqt nuqtai nazaridan o‗rganish uning «uzunlik», «kenglik» va 
«chuqurlik» mezonlariga muvofiq o‗rganish demakdir. Tarixiy vaqtning 
«uzunligi» deganda asosan uning topologik xossalari: o‗lchamlari, asosiy 
bosqichlarining ketma-ketligi, bu ketma-ketlikning muqarrarligi tushuniladi.
Tarixning «kengligi» - bu tarix chegarasining kengayishi demakdir
. Bunda 
kengayish tushunchasini ikki xil ma‘noda: tarixiy jarayon yangi hududlarni qamrab 
olishi sifatida (kengayishning yuzaki, ekologo-geografik jihati) va «tarix 
doirasi»ning, ya‘ni kishilar umumiy tarixiy faoliyati maydonining kengayishi 
sifatida tushunish o‗rinli bo‗ladi (kishilar umumiy tarixiy faoliyati faol tarix 
ijodkorligiga uning yangi va yangi ishtirokchilarini keng jalb qilishni ham nazarda 
tutadi).
Ammo tarix nafaqat kengayadi, u chuqurlashib ham boradi. 
Tarixning 
chuqurligi ijtimoiy-tarixiy faoliyatning chuqurligi, ya‟ni faollik (qizg„inlik) 
darajasi bilan belgilanadi: ijtimoiy maromlar harakati ijtimoiy-tarixiy makon va 
vaqt o„lchamlari, topologiyasining murakkablashuvida o„z ifodasini topadi.
Individ vaqti uchun ham, tarix vaqti uchun ham «kenglik» ekstensiv, «chuqurlik» 
esa – intensiv kattalik hisoblanadi.
Insoniyat tarixi vaqti – bu uning ob‘ektiv vaqtigina emas, balki ong 
fenomeni hamdir. Jamiyat, tarix nafaqat ob‘ekt, balki sub‘ekt sifatida ham 
maydonga chiqadi. Bunda u gnoseologik sub‘ektning eng oliy tipi va darajasi 
hisoblanadi. Ijtimoiy ongning yaxlit strukturasida vaqtni anglab etish o‗zini uning 
alohida, ichki darajasi sifatida, jamiyatni tarixiy anglash sifatida namoyon etadi.
1
Қаранг: Вестник Российского университета дружбы народов. Серия «Философия». 2006. №1(11). –С. 46. 
1
Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч.-Т.: Маънавият, 2008.-Б.51. 

---

127 
Darhaqiqat, tarixiy jarayon insoniyat vaqtda boshdan kechiruvchi 
o‗zgarishlarning umumiy xususiyati va ma‘nosi demakdir. Zero, insoniyat yildan-
yilga ulg‗ayib va ayni paytda yosharib boradi. Uning ulg‗ayishi yoshiga yosh 
qo‗shilishi bilan, yosharishi esa – ijtimoiy hayotning uzluksiz yangilanishi bilan 
izohlanadi. Insoniyatning bolaligi – biz uchun qadim zamon, yangi davr esa, 
o‗zimiz yashayotgan zamondir.
O‗tmishni o‗zgartirish mumkin emas, degan g‗oya aynan tabiat uchun 
mutlaqo o‗rinlidir. Ammo jamiyat tarixida o‗tmish o‗zgarishi mumkin. Har bir 
yirik tarixiy voqea nafaqat istiqbolli kuchga, balki retrospektiv kuchga ham ega 
bo‗ladi. Hozirda yashayotgan avlod o‗z izdoshlarini tayyorlash, ularga ta‘lim va 
tarbiya berish bilan bir vaqtda o‗z ishlari, g‗oyalarining salafchilarini ham tanlaydi. 
U o‗tmishdan bugungi maqsad, bugungi manfaatlarga muvofiq o‗ziga zarur va 
qadrli bo‗lgan mo‗ljallarni tanlab oladi. Masalan, O‗zbekiston mustaqilligining 
o‗tmishi – bu Muqanna qo‗zg‗oloni, Jaloliddin Manguberdi kurashi, va x.k. 
SHunday qilib, o‗tmishning mazmuni o‗zgaradi, ya‘ni u xotirada, kelajak avlodlar 
munosabatida o‗zgaradi.
Boshqa tomondan, hozirgi zamon tarixda to‗laligicha va uzil-kesil o‗tmish 
bilan belgilanmaydi. U o‗tmishdan nisbatan xoli, unga nisbatan faoldir, zero tarixiy 
voqealar o‗tmish bilangina emas, balki kelajak bilan ham belgilanadi. Tabiatda 
maqsad yo‗q, jamiyatda esa odamlar faoliyati o‗z mohiyatiga ko‗ra muayyan 
maqsadga erishishga qaratilgan faoliyatdir. Tarix haqida biz uning oqibatlari, ya‘ni 
hozirgi zamonga qarab hukm chiqaramiz. Tarixning intihosi insoniyat halokati 
bilan barobardir. Ammo tarixning mazmuni uning ob‘ektiv qonuniyati tan olinishi 
bilangina belgilanmaydi. Amalda jamiyatgina emas, balki tabiat ham muayyan 
qonunlarga muvofiq rivojlanadi. Ammo o‗simliklar dunyosining rivojlanish 
jarayoni ham, hayvonot dunyosining rivojlanish jarayoni ham «mazmun»ga ega 
emas, u faqat insoniyatning rivojlanish jarayonida, ya‘ni kishilik tarixidagina 
mavjud.
Inson hayoti mazmunga ega bo‗lgani, ya‘ni qadriyat hisoblangani tufayli 
ham insoniyat tarixi mazmunga egadir. SHu ma‘noda ―insoniyat tarixi 
mazmunining mezoni va ayni paytda uning taraqqiyotini belgilovchi mezon 
sifatida insonparvarlik maydonga chiqadi‖
1
. Tarixiy jarayon yo‗li, uning yo‗nalishi 
sirtdan belgilanmagan, lekin u insoniyat tomonidan ham maqsad sifatida 
qo‗yilmagan va anglab etilmagan. Tarixning mazmuni individlarning muayyan 
maqsadga erishishga qaratilgan faoliyatidan kelib chiqadi, lekin uning o‗zigagina 
bog‗liq bo‗lmaydi va u bilan to‗la muvofiq kelmaydi. Tarixning mazmuni deganda 
inson avlodlarining hayoti va almashuvi jarayonlarining ob‘ektiv mazmuni 
tushuniladi. Unda inson borlig‗ining murakkabligi, ziddiyatlarga to‗laligi va o‗ziga 
xosligi bo‗rtib namoyon bo‗ladi. Har kim va hammaning erkin rivojlanishini qaror 
toptirish uchun kurash bilan bog‗liq bo‗lgan har qanday jarayon teran tarixiy 
mazmun kasb etadi. O‗z shaxsiyatini namoyon etish uchun kurashni inson ham 
tabiiy, ham o‗z faoliyati natijasida vujudga kelgan stixiyali kuchlarga qarshi olib 
boradi.
1
Жўраев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари.-Т.: Маънавият, 2006. –Б 67. 

---

128 
Odamzot, ya‘ni insoniyat tarixi vaqt o‗tishi bilan o‗zining har tomonlama, 
keng rivojlanish qobiliyatini yo‗qotmaydi, balki uni kasb etadi va ko‗p karra 
kuchaytiradi. Tarixiy rivojlanish jarayonida jamiyatning imkoniyatlari doirasi 
qisqarmaydi, balki kengayib boradi. Bu insoniyat ulg‗aygani sari qarimasligini 
yana bir karra tasdiqlaydi. Ijtimoiy munosabatlar rivojlangani sari yanada etukroq, 
mukammalroq tus oladi, chunki tarixiy jarayonga yangi va yangi omillar 
qo‗shiladi, tabiatning ko‗r-ko‗rona determinizmiga nisbatan insonning mustaqilligi 
oshadi.