Нигинахон шермухамедова

Abstrakt va muayyan imkoniyat
o‗rtasidagi farq – bu mohiyat va 
mavjudlik o‗rtasidagi, shuningdek predmetning ideal obrazi va uning inson ongiga 
bog‗liq bo‗lmagan ob‘ektiv xususiyatlari o‗rtasidagi farqdir. Masalan, nikohga 
kirayotgan yoshlar bir-biri haqida, oila va umuman nikoh haqida ancha yuzaki 
tasavvurga 
ega 
bo‗lishi mumkin. Ular oila-nikoh munosabatlarining 
ideallashtirilgan manzarasini o‗z bo‗lg‗usi nikohiga ko‗p jihatdan tatbiq etadi. 
Vaholanki, bu manzara mazkur munosabatlar mohiyatiga umuman olganda mos 
kelsa-da, lekin ularning butun boyligi va murakkabligi haqida aniq tasavvur hosil 
qilish imkonini bermaydi. Nikohga kirgach, yoshlar imkoniyatini o‗zlari oldindan 
ko‗ra bilmagan muayyan voqelik bilan to‗qnash keladi. YOsh oiladagi 
kelishmovchiliklar sababi – nikohning mohiyati va uning mavjudligi o‗rtasidagi, 
abstrakt imkoniyat («ular qo‗sha qaridilar va uvali-juvali bo‗ldilar») va aksariyat 
jihatlarini yoshlar hatto xayollariga ham keltirmagan muayyan imkoniyat 
o‗rtasidagi ziddiyatdir. Ayrim falsafiy adabiyotlarda muayyan va real imkoniyat 
bilan formal va abstrakt imkoniyat tenglashtiriladi. Bu holda real imkoniyat uni 
ro‗yobga chiqarish uchun shart-sharoit mavjudligi bilan, formal yoki abstrakt 
imkoniyat esa – ayni paytda imkoniyatni voqelikka aylantirish uchun shart-sharoit 
mavjud emasligi bilan belgilanadi.
Murakkab sistemalar uchun, odatda, rivojlanishning bir necha muqobil 
yo‗llari mavjud bo‗ladi. Ayni bir muhitda har xil strukturalar vujudga kelishi, 
rivojlanish jarayoni ko‗p variantli tarzda amalga oshishi, buning natijasida 
rivojlanishda kutilmagan burilishlar yuz berishi mumkin. SHu bois prognoz va 
taxminlar ishonchsiz yoki yanglish bo‗lishi mumkin. SHunga qaramay, mazkur 
muhitda evolyusiyaning har qanday turi emas, balki yo‗llarning muayyan 
doirasigina mavjud bo‗lishi mumkin. Muqobil imkoniyatlar o‗rtasidagi miqdoriy 
nisbat matematik jihatdan ehtimol tutilgan ayrim voqea yuz berishining ehtimollik 
darajasi sifatida ifodalanishi mumkin. Inson o‗z faoliyatida real imkoniyatlarni 
hisobga oladi va ularni voqelikka aylantirish uchun zamin hozirlaydi.
Bu kategoriyalar borliqning protsessualligiga, ya‘ni uning shakllanish 
jarayoniga urg‗u beradi. Ma‘lumki, yo‗q narsadan biron-bir yangilik vujudga 
kelmaydi, u faqat eski narsaning muayyan xossalari, jihatlari negizida vujudga 
kelishi mumkin. YAngi narsaning borlig‗i uning potensial holatida imkoniyat 
hisoblanadi.Imkoniyatning etuklik darajasi imkonsizlikdan voqelikkacha bo‗lgan 
doirada o‗zgarishi mumkin. Bu jihatdan imkoniyatni tavsiflashni uning sifat va 
miqdor me‘yorlarini hisobga olib amalga oshirish mumkin. Sifat jihatidan 
imkoniyatlar formal va real bo‗ladi. Amalga oshish ehtimoli past, aniqroq aytganda 
nolga yaqin bo‗lgan imkoniyat formal hisoblanadi. Bunday imkoniyatga tabiiy va 
ijtimoiy rivojlanish qonunlari yo‗l qo‗yadi. SHu ma‘noda u tabiiy va ijtimoiy 
borliq qonunlariga mutlaqo zid bo‗lgan imkonsizlikdan butunlay farq qiladi; 
ob‘ektiv dunyo qonunlariga zid bo‗lgan narsa imkonsizlik hisoblanadi. Masalan, 
boqiy dvigatel yasash mumkin emas; insonning umrboqiyligi mumkin emas va 
sh.k. Amalga oshishi uchun barcha zarur sharoitlar vujudga kelgan real imkoniyat 

---

519 
amalga oshirishning oliy darajasiga ega bo‗ladi. Masalan, insonning kosmosga 
uchish imkoniyati bir paytlar formal bo‗lgan, endilikda u real tus oldi.
Imkoniyatning miqdoriy tavsifi aniqroq bo‗ladi. Agar imkonsizlikni «0» 
bilan, voqelikni esa «1» bilan ifodalasak, «0» dan «1» gacha bo‗lgan oraliq 
qiymatlarning barchasi imkoniyat darajasini tavsiflaydi. Ehtimollikning shartli o‗qi 
atrofida imkoniyatning butun doirasini ko‗rsatish mumkin.
Abstrakt imkoniyatlarni imkoniyatsizlik bilan ham aynanlashtirish mumkin 
emas. CHunki birinchisi, ob‘ektiv qonuniyatlar bilan bog‗liq, ikkinchisi esa 
mutlaqo unga qarama-qarshi bo‗ladi. Binobarin, abstrakt imkoniyatlarning 
ayrimlarida konkret sharoitga ko‗ra voqelikka aylanish ehtimoli bo‗lishi mumkin. 
Jumladan, o‗tgan asr boshida koinotga uchish, uni tadqiq etish abstrakt imkoniyat 
holatida edi, ammo fan-texnika taraqqiyoti natijasida asr o‗rtalarida bu real 
imkoniyatga aylandi. Demak, abstrakt va real imkoniyat o‗rtasidagi tafovut nisbiy 
bo‗lib, rivojlanishning muayyan bosqichlarida birinchisi ikkinchisiga aylanishi ham 
mumkin ekan. Xullas, tabiiy va ijtimoiy hayotdagi imkoniyatlarga bir xil o‗lchov 
bilan yondashish, ularni bir xil usulda ro‗yobga chiqadi, deb qarash xatodir. 
Tabiatda imkoniyatlar stixiyali tarzda, ob‘ektiv sharoitlar bag‗rida voqelikka 
aylanishi bilan chegaralanadi. Jamiyatda esa imkoniyatning voqelikka aylanishida 
o‗zgacha mazmun bor, bunda imkoniyatni voqelikka aylantiradigan moddiy, 
tashkiliy, siyosiy omillardan tashqari, ma‘naviy shart-sharoitlar ham zarur. Bunga 
odamning ongi, irodasi, maqsadi, uyushqoqliligi, faolligi va boshqalar kiradi. 
Masalan, bugungi o‗tish davri ijtimoiy rivojlanish qonuniyati bilan belgilanadigan 
ob‘ektiv vaziyatlar bilan bog‗liq. Lekin bunga sub‘ektiv vaziyat, ya‘ni fuqarolar 
faolligi, ularning tub o‗zgarishlarga tayyorligi, davlat va nodavlat tashkilotlari 
faoliyati kabilar qo‗shilmasa, bu ish muvaffaqiyatli bo‗lmaydi.
SHuning uchun ham ijtimoiy hodisalarning mazmun-mohiyatini aniqlashda 
va maqsadga muvofiq yo‗naltirishda sub‘ektiv omillarga ham e‘tibor berish lozim. 
Bugungi jamiyatimizning tabiatiga ko‗ra, birinchidan, turli imkoniyatlarning 
voqelikka aylanishi uchun umummilliy an‘analar, xalqaro tajriba, mamlakatimizda 
demokratik hayot barpo etish kabi shart-sharoitlar mavjud, ikkinchidan, 
jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va g‗oyaviy birligi asosida, sobiq ittifoq 
davrida aslo bo‗lmagan yangi imkoniyatlar vujudga kelib, ro‗yobga chiqmoqda. 
Ba‘zan real imkoniyatlar o‗zaro raqobatlashadi va ularning biri amalga 
oshsa, boshqasi amalga oshmaydi (muqobil imkoniyatlar). Inson maqbul 
imkoniyatlar amalga oshishi uchun sharoit yaratish yo‗li bilan voqealar jarayonini 
kerakli tomonga yo‗naltirib, unga faol ta‘sir ko‗rsatishga qodir.
.