|
fatalizm
ga yo‗l ochadi.
Fatalizm – taqdirga, hamma narsa oldindan belgilanganiga bo‗lgan ishonch.
Boshqa bir nuqtai nazar tasodifning ahamiyatini oshirib ko‗rsatadi. Bu erda,
aksincha, voqelikdan har qanday ichki aloqalar, narsalarning ob‘ektiv
belgilanganligi chiqarib tashlanadi: dunyoda faqat tasodif hukm suradi. Ilmiy
dunyoqarash birinchi nuqtai nazarni ham, ikkinchi nuqtai nazarni ham tan olmaydi.
Zaruriyat va tasodif alohida-alohida mavjud bo‗lmaydi. Ularning o‗zaro aloqasi
shundan iboratki, tasodif zaruriyatning namoyon bo‗lish shakli sifatida va uning
to‗ldiruvchisi sifatida amal qiladi. Masalan, mamlakatda amalga oshirilayotgan
islohotlar zaruriy xususiyat kasb etadi. Ularda bu islohotlarni yo‗lga soluvchi
muayyan siyosiy arboblar tasodifiy element hisoblanadi.
Zaruriyat va tasodif dialektikasi
ikki muhim jihatni nazarda tutadi.
Birinchidan, tasodif rivojlanish jarayonida zaruriyatga aylanishi mumkin (u yoki
bu biologik turning qonuniy belgilari avval tasodifiy og‗ishlar sifatida paydo
bo‗ladi va to‗planib boradi, so‗ngra ularning asosida tirik organizmning zaruriy
sifatlari shakllanadi). Ikkinchidan, zaruriyat son-sanoqsiz tasodiflar orqali o‗ziga
yo‗l ochadi. Masalan, jamiyatning rivojlanishi turli maqsadlarni ko‗zlovchi, fe‘l-
atvori har xil bo‗lgan kishilar faoliyati bilan belgilanadi. Bu maqsadlar va
intilishlarning aloqai, chatishuvi va to‗qnashuvi pirovard natijada rivojlanishning
zaruriy, muqarrar xususiyatga ega bo‗lgan muayyan yo‗nalishiga olib keladi.
Dialektikaning barcha qonunlari va kategoriyalari kabi, zaruriyat va tasodif
ob‘ektiv voqelikni bilishning tayanch nuqtalari hisoblanadi. Bu kategoriyalarning
funksiyalari teng qimmatga ega emas. Bilishda tasodif doim boshlang‗ich
515
instansiya sifatida, zaruriyat – maqsad sifatida amal qiladi. Bilish faoliyati
tasodifdan zaruriyat sari yuksalish tarzida yuz beradi.
Zaruriyat va tasodif dialektikasida ichki va tashqi narsalar tushunchalari
nisbatdosh ekanligini e‘tiborga olish muhimdir. Bir jihatdan ichki bo‗lgan narsa
boshqa bir jihatdan tashqi xususiyat kasb etadi. Masalan, sayyoralarning quyosh
sistemasi orbitalari bo‗ylab harakati bu sayyoralarni o‗zaro bog‗lovchi va ular
aylanayotgan orbitalar shaklini belgilovchi ichki munosabatlar bilan belgilanadi.
Quyosh sistemasiga nisbatan boshqa kosmik ob‘ektlar tashqi muhitni tashkil etadi.
Ammo quyosh sistemasi galaktika elementi bo‗lib, yulduzlararo makonda
muayyan o‗rin egallaydi. SHu sababli ayni shu ob‘ektlar quyosh sistemasi
sayyoralari evolyusiyasining ham, ularga yaqin kosmik jismlar evolyusiyasining
ham ichki manbai hisoblanadi. SHu boisdan zaruriyat va tasodif tushunchalari ham
nisbatdoshdir: bir jihatdan tasodifiy bo‗lgan narsa boshqa bir jihatdan zaruriy
hisoblanadi.
Zaruriyat va tasodif qarama-qarshiliklar bo‗lsa-da, lekin ular birdir. Har
qanday hodisa ichki zaruriyat tufayli yuz beradi, ammo uning yuz berishi ko‗p
sonli tashqi omillar bilan bog‗liq bo‗lgani bois, zaruriyatni tasodif muqarrar tarzda
to‗ldiradi. Bu zaruriyat ham, tasodif ham sof holda mavjud bo‗lmasligini anglatadi.
Tasodif – zaruriyatning namoyon bo‗lish shaklidir. Zaruriyat, sabab, qonunni kashf
etish – ahamiyatsiz, tasodifiy narsalarni mavhumlashtirish demakdir.
Bir qarashda zaruriyat sababiyatga zid bo‗lib tuyuladi. Bu ziddiyat yo
tasodifiy hodisa sababga ega emasligi bilan, yo tasodifiy hodisalar umuman
bo‗lmasligi bilan izohlanishi mumkin. Amalda har qanday, shu jumladan tasodifiy
hodisa ham muayyan sababga ega bo‗ladi
SHunday qilib, tasodif va zaruriyat – bu imkoniyatni voqelikka
aylantirishning har xil usullari.
Ammo dunyoda «sof» tasodif ham, «sof» zaruriyat
ham mavjud emas. Amalda ob‘ektlar mavjud bo‗lgan sharoitlar kuzatib
bo‗lmaydigan darajada ko‗p sonli, ularning hammasini hech qachon to‗liq hisobga
olish mumkin emas. Biron-bir konkret ob‘ektni va uning o‗zgarishlarini o‗rganar
ekanmiz, biz doim bu ob‘ektning mavjudligini belgilovchi sharoitlarning bir
qisminigina hisobga olamiz, voqealar rivojiga ta‘siri ahamiyatsiz darajada oz
bo‗lgan boshqa sharoitlarni esa e‘tibordan soqit etamiz. Ammo ayrim sharoitlarga
nisbatan tasodifiy bo‗lgan voqea boshqa sharoitlarga nisbatan zaruriy bo‗ladi.
Masalan, bilyard soqqasining harakati u olgan turtki sharoiti bilan
belgilanadi; lekin uning harakatiga bilyard stolining titrashi, stol yuzasining
notekisligi va hokazolar ta‘sir ko‗rsatishi mumkinligini hisobga olsak, soqqaning
haqiqiy traektoriyasida tasodif elementi paydo bo‗ladi.
SHunday qilib, har bir voqea qaysidir jihatdan tasodifiy, qaysidir jihatdan
esa zaruriy hisoblanadi.
Tasodifning zaruriyat bilan aloqasi o‗zgaruvchan sharoitlarda yuz beruvchi
ommaviy jarayonlarni o‗rganish chog‗ida ayniqsa bo‗rtib namoyon bo‗ladi.
Masalan, bozorda narxlarning o‗zgarishlari tasodifiy, lekin o‗rta hisobda bu narxlar
tovarlar qiymatiga zarur darajada mos kelishi lozim. Ko‗p sonli ommaviy tasodifiy
voqealarda statistik qonuniyatlar namoyon bo‗ladiki, ularga muvofiq bu
516
voqealarning butun yig‗indisi zarur darajada u yoki bu xossalarga ega bo‗ladi. Bu
erda tasodif zaruriyatning namoyon bo‗lish shakli sifatida amal qiladi.
Demak, zaruriyat va tasodif voqealar rivoji davomida sodir bo‗ladigan
hodisalarni tavsiflaydigan, ob‘ektiv olamdagi aloqadorlikni ifoda etuvchi falsafiy
kategoriyalar. Falsafaning boshqa kategoriyalari singari zaruriyat va tasodiflarning
mazmuni hamda umumiy xususiyatlari haqidagi masala hozirga qadar o‗tgan
ko‗plab faylasuflarning e‘tiborini o‗ziga jalb etgan edi. Ba‘zi faylasuflar
voqelikdagi narsa, hodisalar muayyan sabablar asosida sodir bo‗lar ekan, demak,
olamda tasodif bo‗lmaydi, har qanday hodisa ma‘lum sabablar tufayli yuzaga
keladigan zaruriyatdir deb qaragan. Dunyoda tasodifga o‗rin yo‗q, mavjudlik va
taraqqiyotni birgina zaruriyat belgilaydi, deb hisoblaganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
