Нигинахон шермухамедова

Fan qonunlari
odamlar tomonidan anglab etilgan voqelik qonunlarining 
ongimizdagi in‟ikosi hisoblanadi
. Har bir fan voqelikning muayyan sohasini o‗z 
predmeti sifatida o‗rganar ekan, mazkur sohada amal qiluvchi qonunlarni 
aniqlaydi. Ilmiy nazariya bilan qamrab olingan soha qancha keng bo‗lsa, uning 
qonunlari shuncha umumiy bo‗ladi. Fanda qonunlarning umumiylik darajasiga 
ko‗ra murakkab ierarxiyasi mavjud. Umumiylik darajasi pastroq bo‗lgan qonunlar 
umumiyroq qonunlarning ayrim ko‗rinishlari sifatida amal qiladi va so‗nggi zikr 
etilgan qonunlardan ularning oqibatlari sifatida keltirib chiqariladi.
Masalan, geometrik optikada yorug‗likning aks etish va sinish qonunlari 
elektromagnit to‗lqinlar tarqalishining umumiyroq qonunlaridan, ular esa, o‗z 
navbatida, elektromagnit maydoni nazariyasining yanada umumiyroq qonunlaridan 
kelib chiqadi.
Har qanday qonun muayyan sharoitda amal qiladi. Qonun amal qilishining 
bazis va lokal sharoitlarini farqlash lozim. 
Bazis sharoitlar qatoriga qonunning 
amal qilish sohasini belgilovchi sharoitlar kiradi. 
Mazkur sharoitlardan tashqarida 
qonun amal qila olmaydi (ular yo‗q bo‗lgan taqdirda ularda amal qilayotgan tizim 
ham yo‗q bo‗ladi). 
Lokal sharoitlar qatoriga qonunning amal qilish sohasidagi 
sharoitlar kiradi. Qonun bu sharoitlarning har qanday variatsiyasida o„z kuchini 
saqlab qoladi, lekin ularning o„zgarishlari qonunning amal qilish natijalarining 
o„zgarishlariga sabab bo„ladi.
Aytish mumkinki, qonun lokal sharoitlarga nisbatan 
invariant, lekin u bazis sharoitlarga nisbatan invariant emas.
Masalan, Arximed qonuni uchun suyuqlik va unga solingan jismning, 
og‗irlik kuchining mavjudligi bazis sharoitlar hisoblanadi. Bu sharoitlarga nisbatan 
Arximed qonuni noinvariantdir: ular mavjud bo‗lmasa, qonun amal qilmaydi. Bu 
erda suyuqlikning tarkibi va solishtirma og‗irligi, jismning fizik tuzilishi va shakli 
lokal sharoitlar hisoblanadi. Ularga nisbatan qonun invariantdir. Ammo uning amal 
qilishi turli natijalarda aks etishi mumkin: ayrim hollarda jism suvda suzadi, ayrim 
hollarda esa – u cho‗kib ketadi.
Odamlar qonunlarning amal qilish sharoitlarini o„zgartirib, ulardan o„zlari 
istagan natijalarga erishish uchun foydalanish imkoniyatini qo„lga kiritadilar. 
YAngi bazis sharoitlarni yaratish yo„li bilan esa ular ayrim qonunlarning amal 
qilishini to„xtatish va boshqa qonunlarni amalga kiritishga qodirlar.
Qonunlarning amal qilishi hodisalarning muntazamligi, takroriyligida 
namoyon bo‗ladiki, buni tajribada, kuzatishlar va eksperimentlarda ko‗rish 

---

429 
mumkin. Hodisalarning bunday muntazamligi, takroriyligi qonuniyat (shuningdek 
fenomenlogik qonun, empirik aloqa) deb ataladi.