Нигинахон шермухамедова

Borliqning mazmuni to‗g‗risidagi masala: 
borliq va vaqtning aloqasi.
 
Borliqning mazmuni to‗g‗risidagi masala vaqtni anglab etish muammosi bilan 
uzviy bog‗liq. «Borliq tushunchasi eng mavhum tushuncha bo‗lsa kerak», deb 
yozadi Xaydegger. Borliq tushunchasi Evropa falsafasini yaratibgina qolmaydi, 
mazkur atamaning intellektual tarixi falsafa tarixi bilan tengdoshdir, u bilan bog‗liq 
bo‗lgan tushunchalar mazmunining xususiyatlari falsafa va jamiyat o‗rtasidagi 
murakkab munosabatlar mohiyatini ko‗p jihatdan belgilaydi. Faylasuflar o‗z 
bilimining «mag‗zi»ni «oddiy odamlar»ga odatda borliq haqidagi fikr yoki fikrlar 
majmui yordamida etkazishga harakat qiladilar. Bunday fikrlardan Koinot 
tamoyillari va qonunlari, narsalar tabiati haqidagi, yaxshilik va yomonlik, 
maqsadlar va qadriyatlar, o‗tmish, hozirgi zamon va kelajak haqidagi ta‘limotlar 
kelib chiqadi.
Ayni shu sababli faylasuflar borliqning xossalari va munosabatlari xususida 
bahslashadilar. Borliq birlamchi, borliq oldindan belgilanmagan, borliq yaratadi, 
borliq abadiy, mukammal va o‗zgarmas, borliq yagona, qo‗shaloq yoki ko‗p sonli. 
Borliq nimaga qarshi turadi: yo‗qlik, shakllanish va onggami? U moddiymi yoki 
idealmi? Bir so‗z bilan aytganda, borliq o‗z-o‗zidan ravshan tushunchadir. Faqat 
borliqning xossalari va munosabatlari ko‗rsatilgan borliq nazariyasini yaratish 
talab etiladi. Borliq haqida hamma narsani bilsak, dunyo, inson, o‗tmish va kelajak 
haqida ham hamma narsadan xabar topamiz.
Borliqning mazmun va mohiyati nimada, degan savolga javob topish 
Xaydegger uchun juda muhimdir. «Borliq nima?», deb so‗rasak, u mazkur 
«nima»ning mazmuni bizga ma‘lum, deb hisoblaydi. Parmenid ta‘biri bilan 
aytganda, borliq bor va bo‗lmasligi mumkin emas. Demak, borliq bor va faqat 
uning qandayligini aniqlash talab etiladi. Xuddi shuningdek, «quyon nima», degan 
savol ham quyonning borligini nazarda tutadi va uning jinsini aytish, belgilarini 
sanab o‗tish, balki u yashaydigan muhitni ko‗rsatish va tavsiflash talab etiladi. 
Quyon – sut emizuvchi o‗txo‗r hayvon, kemiruvchilar oilasiga kiradi, uzun 
quloqlari bor va sh.k. «Quyon» so‗zi bilan biz ko‗rish, suratini chizish, tavsiflash 
mumkin bo‗lgan predmetni ataymiz. Bu so‗z bilan biz bitta predmetni emas, balki 
mazkur turga mansub bo‗lgan ko‗p sonli predmetlarni ataymiz. Ammo borliq 
quyon emas va umuman, u hech qanday narsa emas. Xuddi sezgilar, fikrlar, 
tushunchalarni ko‗rish, suratini chizish yoki tavsiflash mumkin bo‗lmaganidek, 
borliqni ko‗rish ham, tavsiflash ham, suratini chizish ham mumkin emas.. 
Sezgilarni his etish, fikrlarni ta‘riflash, tushunchalarning mazmuniga tavsif berish 
mumkin. Ammo borliq sanab o‗tilgan fenomenlarning birortasiga mansub bo‗lsa, u 

---

33 
qanday qilib hamma narsaning avvalida turishi, hamma narsaning asosi bo‗lishi 
mumkin.
Falsafa fikrlashning yangicha uslubini kashf etdi. Bu fikrlash uslubi 
yordamida biz aslida narsa bo‗lmagan fenomenlarga ham narsa sifatida 
yondashishimiz mumkin. Masalan, narsalarning xossalari, narsalar o‗rtasidagi 
munosabatlar. So‗ngra fikrlar, sezgilar, so‗zlar, nomlar, qilmishlar. Nihoyat, 
mazmunning o‗zi. Mazmunni o‗rganish bilan XX asrda pragmatistlar, 
fenomenologlar, 
neopozitivistlar 
shug‗ullandilar. 
Natijada 
pragmatistlar 
semiotikani, fenomenologlar germenevtikani, neopozitivistlar esa tilning mantiqiy 
tahlili va harakatning lingvistik tahlilini yaratdilar. Ammo bu yondashuvlarning 
barchasi aslida nomoddiyni moddiylashtirishga tayanadi. So‗zlar, fikrlar, sezgilar 
va qilmishlar tahlil predmetiga aylanishi uchun o‗ziga xos narsalarga aylantiriladi. 
Qadimgi tahlilning maxsus vositasi – mantiq ularni teng huquqli tushunchalar 
sifatida birlashtiradi, faqat «yakka – umumiy» va «mavhum – konkret» 
yo‗nalishlari bo‗yichagina ularni ajratadi.
Oradan yuz yilliklar o‗tdi va faylasuflar falsafiy tushunchalarning 
mazmunini go‗yoki ularning moddiy tabiatiga hech kim shubha qilmagandek 
muhokama qila boshladilar. Platonning mazkur g‗aroyib mohiyatlar mavjud 
bo‗lgan alohida dunyo haqidagi fantastik ta‘limotiga ehtiyoj qolmadi. Bu 
ta‘limotsiz ham eng teran aql egalari zamirida borliqqa o‗xshash «kuzatilmaydigan 
mohiyatlar» yotuvchi nazariy tizimlarni yaratish bilan shug‗ullana boshladilar. 
Faylasuflar borliq nimaga o‗xshashi va uning tabiati qandayligi xususida bahsga 
kirishdilar. Ayrimlar borliq moddiy va idealga bo‗linadi, degan fikrni ilgari 
suradilar, ayrimlar uni faqat ideal, ma‘naviy yoki ilohiy fenomen sifatida tasavvur 
qiladilar, yana bir guruh faylasuflar borliqning yagonaligi to‗g‗risidagi masalani 
kun tartibiga qo‗yadilar. Xaydegger buni g‗arb metafizikasi deb nomladi va unga 
Parmenid yashagan zamondan boshlab Kant va Gegel zamonigacha bo‗lgan 
davrdagi barcha falsafiy ta‘limotlarni kiritdi. Ulardan farqli o‗laroq Xaydegger 
borliq haqida boshqa tilda so‗zladi: u so‗zning yoki harakatning mazmuni haqida 
qanday so‗rasalar, borliqning mazmuni haqida ham shunday so‗radi.
Xaydeggerning javobi – bu borliqning mazmuni nimada, degan savolga 
javob emas, balki savolning mazmuniga oydinlik kiritishdir. Borliq haqida 
shunday bir tilda gapira boshlashdiki, u mazmunning tagiga etish imkoniyatini 
bermaydi, deb hisoblaydi Xaydegger va bu fikrda u yaratgan ta‘limotning 
fenomenologik ildizlari ayniqsa bo‗rtib namoyon bo‗ladi.
Borliq mohiyatini tushunib etishda eng yangi qarashning o‗zagini insonning 
ijtimoiy ijodi tashkil etadi. Bunda borliq hayot faoliyati jarayoni sifatida 
tushuniladi. Fan-texnika taraqqiyotining sur‘atlari tobora jadallashib borayotgan 
hozirgi sharoitda mazkur dunyoqarash ko‗pincha texnokratik dunyoqarash deb 
ataladi.