Нигинахон шермухамедова

SHarqning buyuk mutafakkiri
Forobiy
―Fuqarolik siyosati‖ va ―Fozil 
shahar odamlari‖ asarida borliq va uning ibtidosi masalasi haqida fikr yuritadi. 
Borliq muammosini hal qilishda ―vujudi vojib‖ va ―vujudi mumkin‖ o‗zaro 
nisbatiga murojaat qiladi. Uning fikricha, ―vujudi vojib‖ barcha mavjud yoki 
paydo bo‗lishi mumkin bo‗lgan narsalarning birinchi sababi. Birinchi sabab Oliy 
abadiy, azaliy vujud borliqning yaratuvchisi, uning irodasi va hikmati (ongi) 
barchani qamrab oladi va hamma vaqt boshqarib turadi. Birinchi sabab sifatida u 
o‗zga turtkiga muhtoj emas. U mutloq borliq va donishmandlik ifodasi. Barcha 
odamlar hayoti mutlaq Komil va Qodir Vujud bilan bog‗liq. ―Vujudi mumkin‖ esa 
doimo o‗zgarishda, ziddiyatli munosabatlarda bo‗lib, unda barcha narsalar 
oddiydan murakkabga, tartibsizlikdan tartiblilikka qarab harakat qiladi. ―Vujudi 
vojib― yaratgan eng buyuk voqelikdan biri inson aqlidir. Foroboiy fikricha, aynan 
falsafa insonga 
borliq
ning mohiyatini tushunish imkonini beradi. Borliq «yagona» 
va ayni vaqtda «ko‗p»dir. Borliqning mazkur holati emanatsiya, ya‘ni «yagona» 
muhitdan borliqning turli muhitlari kelib chiqishi mahsulidir. Forobiy asarlarida 
dunyo bir-biriga kiruvchi to‗qqiz gumbaz ko‗rinishida namoyon bo‗ladi. Bu 
gumbazlarda ularning Er atrofida aylanishi sababi hisoblangan jonlar yashaydi. 
Gumbazlar o‗z harakatini dastlabki turtkidan boshlagan. Forobiyning ―Fuqarolik 
siyosati‖ kitobida butun borliq quyidagi darajalarga bo‗lingan:
1. Birinchi holatdagi sabab;

---

19 
2.Ikkinchi holatdagi sabab;
3. Uchinchi holatdagi aqli faol; 
4. To‗rtinchi holatdagi instinkt; 
5. Beshinchi holatdagi shakl;
6. Oltinchi holatdagi materiya
1
. Foboriy bu holat(daraja)larning har birini 
ta‘riflaydi. So‗ngra u ―o‗ninchi aql‖aqli faol bayoniga o‗tadi. Unga ko‗ra ―aqli 
faol‖ yordamida insonning tabiiy va ma‘naviy ruhiy hayoti shakllanadi. U odam 
qanday qilib komillikka erishishi mumkin, degan savolga, komillikka erishishning 
sharti hayvoniy instinktlarni tark etish va moddiy ehtiyojlardan batamom qutulish 
darajasiga ko‗tarilishdir deb javob beradi
2
.
―Fozil shahar odamlari‖ asarida u o‗z fikrlarini davom ettiradi. So‗z deb 
nomlangan birinchi bobda ―Birinchi vujud‖ haqida barcha nuqsonlardan xoli (pok) 
va abadiy majudlik va mutlaq komillik sohibi, Xudo haqida so‗z boradi. 
Forobiy dunyoning rang-barangligini tushuntirish uchun Aristotelning shakl 
va materiya haqidagi ta‘limotidan foydalangan. Forobiy borliqning birinchi sababi 
va harakat manbai sifatida Xudo mavjud deb hisoblagan bo‗lsa-da, uning falsafasi 
bilish va borliqning murakkab masalalarini echishga intilish bilan tavsiflanadi. 
Ayni shu sababli faylasuf borliqning holatlarini, uning shakllarini: oddiy 
elementlar – havo, olov, er, suvni; shuningdek minerallar, o‗simliklar, hayvonlar, 
inson va osmon jismlarini sinchiklab o‗rganadi. SHu tariqa u tashqi dunyoning 
ob‘ektiv mavjudligiga urg‗u beradi. Forobiyning falsafiy qarashlari SHarq 
falsafasining rivojlanishiga kuchli ta‘sir ko‗rsatdi.