Нигинахон шермухамедова

Makon va vaqt nisbiylik nazariyasi nuqtai nazaridan
. Makon va vaqt 
haqidagi hozirgi falsafiy qarashlar tabiiy va aniq fanlar sohasidagi so‗nggi yutuqlar 
bilan uzviy bog‗liq bo‗lib, ularning tabiatiga nisbatan materialistik va relyasion 
qarashlar asosli ekanligini tasdiqlaydi. Xususan, 
Eynshteynning nisbiylik 
nazariyasiga muvofiq makon va vaqt o„z holicha ham, bir-biridan ajralgan holda 
ham mavjud bo„lmaydi, balki materiya bilan shu darajada uzviy bog„liq bo„ladiki, 
pirovardida hech qanday mustaqillikka ega bo„lmaydi va yagona rang-barang 
1
.Эйнштейн А. Физика в жизни моего поколения . -М.: 1963.-С. 53

---

118 
yaxlitlikning atributlari sifatida amal qiladi. 
YAgona makon va vaqt kontinuumini 
tashkil etar ekan, ular moddiy jismlar harakatining tezligiga ham bog‗liq: jism 
harakatining nisbiy tezligi oshganida uning ko‗lam ko‗rsatkichlari qisqaradi, uning 
vaqti esa o‗z oqimini sekinlashtiradi. Eynshteyn nazariyasi Riman, Lobachevskiy, 
Gauss va Puankarening ilg‗or g‗oyalariga qo‗shilgan holda, makon va vaqtning 
gravitatsiya bilan uzviy bog‗lanishini ham asoslab berdi.
SHunday qilib
, nisbiylik nazariyasida makon, vaqt va harakat materiya 
mavjudligining atributlari, asosiy shakllari sifatida qaraladi va u bilan uzviy 
bog„liq bo„lgan holda, materiya kabi, mustaqil holda mavjud bo„la olmaydi. 
Muttasil harakatda bo„lgan dunyo esa muqarrar tarzda faqat makon va vaqtda 
mavjud deb qaraladi
. SHu nuqtai nazardan: 
makon – narsalarning ko„lamliligi va o„zaro joylashuvini tavsiflovchi 
munosabatlar tizimi,
vaqt – jarayonlarning davomliligi va ketma-ketligini tavsiflovchi 
munosabatlar tizimini ifodalaydi.

Makon va vaqt nuqtai nazaridan tavsiflaganda har qanday hodisa makon va 

vaqt «qobirg‗alari» bilan ularni to‗ldiruvchi «et»ning birligi sifatida amal qiladi. 
Ammo bilish jarayonida bu birlik «ikkilanadi»: «qobirg‗a» «et»dan ajratiladi. 
Natijada «bo‗sh» makon va uni to‗ldiruvchi muhit haqida (a rasm)«o‗z holicha» 
oquvchi «sof» vaqt va unda yuz beruvchi o‗zgarishlar haqida(b rasm) tasavvurlar 
paydo bo‗ladi.
Makonni to„ldiruvchi muhit deganda modda, efir, maydon va shu kabilar 
tushunilishi mumkin. Ammo «modda», «efir», «maydon» (gravitatsion, 
elektromagnit maydon va b.) – bu muhitning konkret moddiy tur xillarini 
ifodalovchi tushunchalar
. Muhit tushunchasi yanada umumiyroq mazmun kasb 
etadi: u mazkur (va balki, fizikaga hali ma‘lum bo‗lmagan ayrim boshqa) tur 
xillarining barchasini qamrab oladi. «Muhit» so‗zining o‗rniga ba‘zan «substrat», 
«materiya», «moddiy substrat» so‗zlari ishlatiladi. Kontekstdan bu so‗zlar 
makonning «eti»ni anglatishi aniq bo‗lganda, biron-bir anglashilmovchilik yuzaga 
kelmaydi. Ammo shuni e‘tiborga olish lozimki, materiya makonning «eti» sifatida 
talqin qilinsa (materiyaning substrat konsepsiyalarida esa bu nazarda tutiladi), 
makon uning «ombori», ya‘ni materiya mavjudligining muayyan nomoddiy 
sharoiti hisoblanadi. Bu ma‘nodagi materiyani (substrat yoki muhit sifatidagi 
materiyani) materializmning asosiy kategoriyasi sifatidagi materiya bilan 
adashtirmaslik kerak. So‗nggi zikr etilgan holda materiya uning barcha atributlari, 
shu jumladan makon va vaqtning birligidir. Makon va vaqtning «eti» qay darajada 
moddiy bo‗lsa, makon va vaqt ham shu darajada moddiydir. Ular materiyaning 
unga nisbatan sirtdagi mavjudlik sharoitlari emas, balki atributlaridir.