Нигинахон шермухамедова

А) НАРСА
Б) ЖАРАЁН
Муҳит 
Макон 
Ўзгариш 
Вақт 

---

119 
Makonni uning moddiy «eti»dan alohida o‗rganish maxsus fan – 
geometriyaning ishiga aylanadi. Unda narsalarning makondagi real shakllari va 
nisbatlarining ideallashtirilgan matematik modellari hisoblangan turli-tuman fikriy 
konstruksiyalar tuziladi (nuqta, tekislik, geometrik shakllar, har xil tipdagi – 
proektiv, ko‗p darajali, noevklid va boshqa makonlar). «Sof» vaqt ham 
ideallashtirilgan matematik ko‗rinishda tasvirlanadi: uning geometrik obrazi 
sifatida cheksiz vektor chizig‗i xizmat qiladi.
Eynshteyn yaratgan umumiy nisbiylik nazariyasida makon va vaqt xossalari 
gravitatsion massalarning taqsimlanishiga ham bog„liq ekanligi aniqlanadi. Og„ir 
jismlar o„z atrofidagi maydonni qiyshaytiradi (ular noevklidcha tus oladi), vaqt 
ularning yaqinida sustroq oqadi (barcha jarayonlarning davomliligi ortadi). 
Muayyan sharoitda makon-vaqt munosabatlari tizimining nafaqat metrik, balki 
topologik (strukturaviy) xossalari ham o„zgaradi.
Nisbiylik nazariyasida makon va vaqt yagona tizimga – makon-vaqt tizimiga 
birikadi
. Bu tizim matematik jihatdan uch makon va bir vaqt koordinatasiga ega 
bo‗lgan alohida tipdagi to‗rt darajali makon sifatida tavsiflanadi. Bu makon va vaqt 
o‗rtasida aloqa mavjud emasligi haqidagi avvalgi tasavvurlarni chippakka 
chiqaradi: vaqt to‗rt darajali makonning o‗lchovlaridan biri sifatida namoyon 
bo‗ladi. Turli yo‗sinda harakatlanuvchi sanoq tizimlarida to‗rt darajali makonning 
uch darajali makon va bir darajali vaqtga «parchalanishi» turlicha yuz beradiki, bu 
ham narsalar va jarayonlarning makon va vaqtdagi tavsifi ayni shu narsalar va 
jarayonlar bilan belgilanishidan dalolat beradi. 
SHunday qilib, nisbiylik nazariyasi paydo bo„lishi bilan fan va falsafada 
makon va vaqt kategoriyalari «substansial» talqinining hukmronlik davri tugadi. 
Hozirgi zamon ilmiy-falsafiy tafakkurida ular «relyasion» nuqtai nazardan – 
ob‟ektlar (narsalar va jarayonlar)ni muvofiqlashtirish shakllari sifatida qaraladi.