Нигинахон шермухамедова

Materialistik ontologiya borliqning asosi moddiy narsalar degan ta‟limot 
bo„lib, uni antik faylasuflar yaratgan
. Fales butun borliqning birinchi asosi deb 
suvni, Anaksimen – havoni, Geraklit – olovni e‘tirof etgan. Qadimgi ta‘limotlar 
orasida Anaksimandr ontologiyasi alohida o‗rin egallaydi. Uning fikricha birinchi 
asos cheksiz va sifat jihatidan nomuayyan bo‗lishi kerak, chunki unda narsalarning 
barcha konkret sifatlari (issiq va sovuq, namlik va quruqlik, achchiq va shirin va 
h.k.) aralash bo‗lishi lozim. Atomlar, efir, modda – bularning barchasi materiyani 
barcha narsalarning substansiyasi sifatida tushunishning turli variantlaridir.
Falsafada materialistik ontologiya 
monizm
deb ataladi. 
«Monizm» (yunon. 
monos – bitta, yagona) dunyodagi barcha narsalar va hodisalar bir 
substansiyadan iborat degan ta‟limot deb ataladi
. Substansiya tabiatini 
tushunishga nisbatan ancha keng tarqalgan ikki yondashuv – materialistik va 
idealistik monizmni qayd etish lozim.
Materialistik monizm dunyo yagona va uzviy, u azaldan moddiy va 
dunyoning birligi zamirida ayni shu moddiylik yotadi
, deb hisoblaydi. Bu 
konsepsiyalarda ruh, ong va ideallikdan emas, balki moddiylikdan keltirib 
chiqariladi. Bunday yondashuvlarning o‗ta rivojlangan ko‗rinishlariga biz Fales, 
Geraklit, Spinoza, va uning izdoshlari asarlarida duch kelamiz. SHuningdek 
Zardo‗shtiylik dinining muqaddas kitobi bo‗lmish ―Avesto‖ning ―YAshtlar‖ 
qismidagi ko‗pxudolik aqidalariga zid o‗laroq ―Gohlar‖qismida yakkaxudolik 
g‗oyalari targ‗ib qilingan. 
Idealistik ontologiya qadimda Platon falsafasida rivojlantirilgan. Buyuk 
faylasuf substansial borliqni «narsalar dunyosi» zamirida yotuvchi «g„oyalar 
dunyosi» sifatida tasavvur qilgan.
Idealistik ontologiya
idealistik monizm deb 
nomlanib,
materiyani har qanday borliqning boqiy mavjudligi, yo„q bo„lmasligi va 
birinchi asosiga ega bo„lgan qandaydir ideal narsaning mahsuli
deb hisoblaydi. 
Bunda ob‘ektiv-idealistik monizmni (masalan, Platonda – bu o‗lmas g‗oyalar, 
zardo‗shtiylikda olov, o‗rta asr falsafasida – Xudo, Gegelda – yaratilmaydigan va 
o‗z-o‗zidan rivojlanadigan «mutlaq g‗oya») va sub‘ektiv-idealistik monizmni 
(masalan, borliqning barcha jismoniy va ruhiy holatlarini «neytral» asosdan – 
dunyoning qandaydir mavhum konstruksiyalari, «elementlari»dan keltirib 
chiqargan Max) farqlash mumkin.
Din ontologiyasida substansiya Xudoning borlig„i bilan ifojdalanadi
. 
Ekzistensializm ontologiyasida zamirida insonga bevosita berilgan borliq - 
ekzistensiya kategoriyasi yotadi
. Bunda umid, qo‗rquv, g‗amxo‗rlik, vijdon va shu 
kabilar borliqning atributlari («ekzistensiallari») hisoblanadi. 
D
ualistik xususiyatga ega bo„lgan ontologik konsepsiyalarda birinchi asos 
sifatida ikkita substansiya ikki xil borliq va tegishli ravishda ikki substansiya 
farqlanadi va u dualizm 
(lot. dualis – ikki yoqlama) 
deb ataladi
. Nemis faylasufi 
X.Volf XVIII asr boshida «dualizm» atamasini falsafiy muomalaga kiritgan. 

---

60 
X.Volf dunyoda barqaror tartibning shakllanishida tafakkur, g‗oyalar va aql-
idrokning alohida o‗rnini aniqlash hamda ta‘kidlashga harakat qilgan. Uning 
zamondoshlari – ma‘rifatli absolyutizm g‗oyalarining tarafdorlariga ta‘siri juda 
katta bo‗lgan. X.Volfning falsafaga oid qo‗llanmalari barcha o‗quv yurtlarida 
o‗qitilgan va eskirgan (sxolastik) jihatlarni siqib chiqargan. Ular universitet 
ta‘limining asosiy manbalari sifatida amal qila boshlagan.
Rene Dekart falsafa tarixida dualizmning yorqin vakili sifatida o‗rin oldi. 
R.Dekartning radikal mexanitsizmi uni materiyaning butunlay ruhsizligi haqidagi 
yondashuvga olib keldi.