Нигинахон шермухамедова

Struktura 
– (lot. struktura – tuzilish, joylashuv, tartib) – narsalar va 
hodisalarning tarkibiy qismlari o‗rtasidagi qonuniy aloqa usuli. Struktura
 
sistemaning tuzilishi va ichki shakli, mazkur sistema elementlari o‗rtasidagi 
barqaror o‗zaro aloqalarning birligi.
Sistemalarning o‗ziga xos xususiyatlari
. Sistemalarning muhim umumiy 
xususiyatlari sistemali yondashuvning bir qancha tamoyillarini ta‘riflash imkonini 
beradi. Birinchi – yaxlitlik tamoyili. Har qanday sistema ko‗p sonli elementlardan 
tashkil topadi, lekin ularning yig‗indisiga bog‗liq emas. Ikkinchi tamoyil – 
sistemali tuzilishining ierarxiyaviyligi: sistemaning har bir elementi murakkab 
tuzilishga ega bo‗lib, nisbatan mustaqil sistema sifatida qaraladi. Ayni vaqtda 
o‗rganilayotgan sistema murakkabroq sistema tarkibiga uning elementlaridan biri 
sifatida kiradi. Uchinchi tamoyil – sistemani tashkil etuvchi elementlar bir-biri 
bilan muayyan munosabatlarga kirishadi. Ularning orasida eng muhimlari sistema 
tashkil etuvchi, sistemaning yaxlitligini ta‘minlovchi elementlardir. Sistemani 
o‗rganish strukturaviy va funksional yondashuvlardan foydalanishni nazarda 
tutadi. Strukturaviy yondashuv sistemani uning tuzilishi va shakli nuqtai nazaridan 
o‗rganish imkonini beradi. Funksional yondashuv esa, sistemaning xulq-atvori va 
boshqa sistemalar bilan o‗zaro aloqalarini tadqiq etish uchun imkoniyat yaratadi. 
Sistemalarning o‗zaro aloqasi kauzal, aniq belgilangan va statistik, ya‘ni ehtimol 
tutilgan bo‗lishi mumkin. Sistemaning muhitdagi xulq-atvori aktiv va reaktiv 
bo‗lishi mumkin. Sistemaning aktiv xulq-atvori maqsadlar nuqtai nazaridan 
tavsiflanishi mumkin.
Sistemalarning tiplari.
Sistemalarning umumiy belgilari bilan bir qatorda, 
muayyan tiplari faqat o‗zigagina xos bo‗lgan tipologik belgilarga egadir. Masalan, 
belgilar sistemalarini o‗rganish bilan ilmiy bilimning alohida sohasi – semiotika 
shug‗ullanadi. U bizning til haqidagi, madaniyat turli tillarining o‗xshash jihatlari 
va farqlari haqidagi tasavvurlarimizni sezilarli darajada boyitadi. Kibernetika 
boshqaruvchi sistemalar xulq-atvorini o‗rganadiki, bu oqilona asoslangan 
boshqaruv sistemalarini yaratish imkonini beradi. O‗yinlar nazariyasi bizning 
konfliktlashayotgan sistemalar haqidagi tasavvurimizni ancha kengaytiradi, 
sinergetika esa o‗ta murakkab sistemalar xulq-atvorining qonuniyatlarini aniqlaydi. 
SHunday qilib, 
sistema, element
va
 struktura
kategoriyalari fan va falsafani yanada 
boyitib, muhim metodologik vazifani bajaradi.

---

501 
Elementlari va strukturasining xususiyatiga ko‗ra sistemalarning har xil 
turlari farqlanadi. Ob‘ektiv borliqda mavjud bo‗lgan moddiy sistemalarni va 
ob‘ektiv borliqning inson ongidagi in‘ikosi hisoblangan ideal sistemalarni farqlash 
ayniqsa keng tarqalgan. Elementlari va aloqalarining soniga ko‗ra sodda va 
murakkab sistemalar farqlanadi. 

Sabab va oqibat
olamdagi narsa va hodisalarning bir-biri bilan 
aloqadorligi, ta‘siri va aks ta‘sirini, voqelikka xos ana shunday munosabatlar 
jarayonidagi sabab hamda oqibat aloqaini ifodalaydigan kategoriyalardir. 
Qanday voqea yuz bermasin, barchasining o‗z sababi bor, degan edi Ibn 
Sino. To‗g‗ri olingan yo‗l yo‗lovchini tekisliklar orqali mo‗ljallangan manzilga 
olib keladi, xato va beparvolik uni sahroga olib boradi va halokatga giriftor etadi