Нигинахон шермухамедова

muayyan tartibda joylashgan va o‗zaro bog‗langan yagonalikning ifodasidir. 
Єism butun tarkibiga kiradigan, uning tarkibidagina o‗z vazifasi 
(funksiyasi)ni 
bajara 
oladigan 
alohidalikdir. 
Ushbu 
tushunchalarning 
umumlashishi ob‘ektiv olamdag‗i xilma-xillikning mohiyatan yaxlitligi bilan 
ifodalanadi. Biroq ular alohida-aloxida holatda ham voqelikdagi biron-bir reallikni 
idrok etishga imkon tug‗diradi. Ob‘ektiv olam bepoyon bo‗lgani va u juda ko‗p 
nisbiy butunliklardan tashkil topgani uchun butun boshqa butunlikning qismi 

---

495 
bo‗lishi, qismi esa boshqa elementlarga nisbatan butun vazifasini o‗tashi ham 
mumkin.
Masalan, Er shari o‗zi butunlik bo‗lib, bu makondagi boshqa barcha narsa, 
hodisa, jarayonlar uning qismlaridir. Єuyosh sistemasiga nisbatan Er qism bo‗lsa, 
Galaktikaning bir zarrasi — elementidir. Er sharidagi jonsiz va jonli jismlar uni 
tashkil etgan qism ekanligi haqida fikr yuritilganda, ularni kontekst (matn)dan 
ajratgan holda talqin etish jiddiy xatoliklarni, g‗ayriilmiy munosabatlarni keltirib 
chiqaradi. CHunonchi, odamzot jonli tabiatdagi yagona bir tur, ya‘ni bitta 
butunlikdir. Uning milliy (etnik), irqiy, sinfiy, diniy va boshqa tafovutlari shu 
sotsial butunlikning turlicha namoyon bo‗lishi, binobarin, ular ham biologik, ham 
sotsial mavjudot bo‗lgan odamzot turiga nisbatan qismlardir. «Butun» va 
«sistema», «qism» va «element» tushunchalaridagi umumiylik bilan birga tafovutni 
ham anglash muhimdir.
. 
Predmetni (butunni) tashkil etuvchi narsalar uning qismlari hisoblanadi
. 
Butunni tashkil etuvchi qismlarni birlashtiradigan aloqa predmetga yaxlitlik baxsh 
etadi, ya‘ni butunga xos bo‗lgan, lekin uni tashkil etuvchi qismlarga ularning 
tarqoqlik holatiga xos bo‗lmagan integrativ xossalar va qonuniyatlar paydo 
bo‗lishiga olib keladi. Binobarin, butun o‗zini tashkil etuvchi qismlarning 
birligidir. U o‗z qismlarining o‗zaro aloqasi tufayli mavjud bo‗lib, bu aloqaning 
barqarorligi mazkur butunning tuzilishida o‗z ifodasini topadi.
Butun va qism tushunchalari qadimgi yunon falsafasidayoq ma‘lum 
bo‗lgan. Butunni o‗rganishga nisbatan yondashuvlarni belgilashda yuzaga kelgan 
ziddiyatlarni echish qiyinchilik tug‗dirgan. Ma‘lumki, Dekart o‗zining metod 
haqidagi mulohazalarida har qanday predmetni o‗rganishni bilish vazifasini echish 
uchun bu predmetni necha qismga ajratish kerak bo‗lsa, shuncha qismga 
ajratishdan boshlashni tavsiya etadi. Demak, butun - qismlar yig‗indisi deyish ham 
mumkin. Ammo bu fikr faqat qisman to‗g‗ri, chunki butun o‗zini tashkil etuvchi 
qismlarning oddiy yig‗indisi bilan izohlanishi mumkin emas. Masalan, qurilish 
materiallari bir uyumga to‗kilsa, bino paydo bo‗lmaydi. Qarama-qarshi yondashuv 
butunning ustunligini tan olishni nazarda tutadi. Bu holda butunni bilish qismlarni 
bilishdan oldin keladi. Ammo butunning o‗ziga xosligi uni tashkil etuvchi 
qismlardan kelib chiqmaganidek, qismning xossalari ham butundan kelib 
chiqmaydi. Natijada qoniqarli echimini topish mushkul bo‗lgan yaxlitlik 
antinomiyalari yuzaga keldi, chunki qarama-qarshi fikrlarning har birini 
amaliyotdan olingan misol bilan isbotlash va xuddi shuningdek, amaliyotdan 
olingan misol bilan rad etish mumkin. Masalan, butun qismlarning yig‗indisidir, 
degan qoidaga butun o‗zini tashkil etuvchi qismlar yig‗indisidan ko‗proqdir, degan 
qarshi qoida zid keladi. Qismlar butundan oldin paydo bo‗ladi, degan fikrga butun 
o‗zining qismlaridan oldinroq paydo bo‗ladi, chunki ularga yangi xossalar baxsh 
etadi, degan fikr zid keladi. Mazkur antinomiyalar bilish metodologiyasida ham 
bilishning qarama-qarshi mo‗ljallarida o‗z ifodasini topadi: butunni bilish uning 
qismlarini bilish orqali amalga oshiriladi, bunga qarshi qoida esa shunday 
yangraydi: qismlar butunni qismlarga ajratish mahsuli sifatida faqat butun haqidagi 
bilimga muvofiq anglanishi mumkin. YAxlitlik jumboqlariga, xususan, quyidagi 
hodisa misol bo‗ladi: har bir atom yadrosining og‗irligi uning tarkibiy qismlari 

---

496 
og‗irligining yig‗indisidan kamroqdir. «Massa nuqsoni» deb ataladigan bu hodisa 
massa va energiyaning ekvivalentligi bilan izohlanadi. Bu hodisani yaxlitlik 
jumboqlari nuqtai nazaridan qanday tushuntirish mumkin? Mazkur ziddiyatlarni 
echish butun va qismning aloqasi haqidagi qarama-qarshi tasavvurlar birligini tan 
olishni nazarda tutadi. Darhaqiqat, qism butunga bog‗liq bo‗ladi, u butundan yangi 
xossalar oladi. Butun ham qismlarga, biroq ko‗proq darajada – ular o‗rtasidagi 
aloqaning xususiyatiga bog‗liq bo‗ladi.
Qismlar o‗rtasidagi aloqaning xususiyati butunning sifat jihatidan 
aniqligini, uning yaxlitligini belgilaydi.