Нигинахон шермухамедова

Kishilik jamiyati – materiya shakllaridan 
biridir. U materiyaning boshqa shakllaridan ijtimoiy aloqalari mavjudligi bilan 
va (aks ettirishning ob‟ektiv shakllaridan tashqari) aks ettirishning sub‟ektiv 
shakllari mavjudligi bilan, ya‟ni individual va ijtimoiy ong bilan ajralib turadi.
SHunday qilib, Koinotda shakllarning o‗zgaruvchanligini belgilovchi 
umumiy ob‘ektiv omil materiyaning asosiy xossasi – harakatlanishdir (bir joydan 
boshqa joyga ko‗chish, siljitish, tebranish, refleksiya qilish va h.k.). Materiya 
harakatsiz mavjud bo‗lishi mumkin emas. Materiyaning har qanday ob‘ekti faqat 
unda muayyan turdagi harakatlar mujassamlashgani tufayli mavjuddir. Bu 
harakatlar yo‗q bo‗lgani zahoti ob‘ekt ham yo‗q bo‗ladi, muayyan turdagi va 
shakldagi harakatlarning ma‘lum to‗plami bilan tavsiflanuvchi boshqa ob‘ektlarga 

---

381 
o‗tadi. Boshqacha qilib aytganda, harakat materiyaning uzviy xossasidir. Materiya 
qay darajada mutlaq bo‗lsa, harakat ham shu darajada mutlaqdir.
O„zgarish – moddiy ob‟ektlarning o„zaro aloqaga kirishish jarayoni va 
uning natijasi, moddiy tuzilmalar aloqalari navbatdagi shaklning amalda 
aktuallashuvi.
Bizni qurshagan dunyo shakllarining rang-barangligini va undagi 
aloqalarning rang-barangligini aniqlash kuzatuvchan inson uchun unchalik qiyin 
ish emas. Ammo shakllarning bunday rang-barangligining konkret, umumiy 
sababini va harakat shakllaridan biri – o‗zgarishning mohiyatini tushuntirish talab 
etiladi.
Ma‘lumki, dialektikada hodisaning mohiyati deganda mazkur hodisani 
vujudga keltirgan qarama-qarshiliklarning haqiqiy munosabati, ya‘ni qarama-
qarshiliklar birligi va kurashi tushuniladi. Har qanday hodisa uning o‗zida yoki 
uning sirtida muayyan narsalar o‗rtasida yuz bergan o‗zaro aloqalarning oqibati 
hisoblanadi (bunda ichki o‗zaro aloqalar birinchi darajali ahamiyat kasb etadi). 
Ayni shu sababli biror narsaning mohiyatini aniqlash munosabatlari (birligi va 
kurashi) hodisani vujudga keltiruvchi sabablar, ya‘ni konkret, eng avvalo, ichki 
qarama-qarshiliklarni topish demakdir.
O‗zgaruvchanlikning yo‗q bo‗lmasligi shu bilan belgilanadiki, ichki va bizni 
qurshagan dunyo hodisalarining umumiy aloqasini yo‗q qilishga, binobarin, o‗zaro 
ta‘sirlarga barham berishga hech kim va hech narsa qodir emas. Boz ustiga, 
mutlaqo sof tajriba o‗tkazish, ya‘ni biror narsa yoki hodisani uning tashqi va ichki 
ta‘sirlarisiz anglab etish barcha tabiiy fanlarning ulkan muammosi hisoblanadi. 
Masalan, «mutlaqo egiluvchan jism», «nuqta», «mutlaq tezlik», «umuman tovar» 
kabi tushunchalarni olimlar faqat ilmiy abstraksiyalarda, tor doiradagina qo‗llashga 
muvaffaq bo‗ladilar. 
Har qanday tashkiliy o‗zaro aloqa elementlar yoki individlar o‗rtasida 
aloqalar 
yoki 
kommunikatsiyalarning 
tortilishlari, 
o‗xshashliklari 
va 
imkoniyatlarining mavjudligi va o‗zaro o‗yinini nazarda tutadi. Ammo farqlarning 
saqlanishi teng darajada istisno qiluvchi, o‗zidan nari itaruvchi va parchalovchi 
kuchlarning mavjudligini ham nazarda tutadi. Aks holda hamma narsalar va 
hodisalar aralashib ketar va birorta ham tizimni anglab etish mumkin bo‗lmas edi. 
V.Lyupasko bu xususda shunday degan: «Tizim shakllanishi va mavjud bo‗lishi 
uchun har qanday yaxlitlikning tarkibiy qismlari o‗z tabiatiga ko‗ra yoki ularning 
xulq-atvorini boshqaruvchi qonunlarga muvofiq o‗zaro yaqinlashishni ham, bir-
birini istisno etishni ham, o‗zaro tortilishni ham, bir-biridan uzoqlashishni ham, 
birlashishni ham, aloqalarning uzilishini ham, integratsiyani ham, dezintegratsiyani 
ham nazarda tutishi talab etiladi»
1
. Ayni shu sababli tortilish kuchi, o‗xshashlik, 
aloqalar, kommunikatsiyalar va hokazolarning tizimli tuzilishida bir-birini istisno 
etish, itarilish, parchalanish kuchlari ustunlik qilishi, ular birinchi zikr etilgan 
omillarni to‗xtatishi, tiyib turishi, nazorat qilishi zarur.
Har qanday ob‘ekt harakatlanuvchi materiya borlig‗ining konkret shakli 
sifatida barqarorlik va o‗zgaruvchanlik xossalarining birligini o‗zida ifodalaydi. 
Ob‘ekt vaqtda saqlangan holda (barqarorlik xossasi), o‗z-o‗ziga ayniylikni ma‘lum 
darajada yo‗qotadi (o‗zgaruvchanlik xossasi). Tashqi yoki ichki ta‘sirga faol 
1
Люпаско В Диалектика как система.М.: Политиздат, 1993. –С.373 

---

382 
qarshilik yaxlitlik sifatidagi ob‘ektning ichki jarayonlari bilan, lekin ma‘lum 
darajada, barqarorlik zaxirasi tugagunga qadar ta‘minlanadi. Barqarorlik 
mexanizmlari (ta‘sir ko‗rsatuvchi omillar o‗zgarganida) o‗z ichki tuzilishini 
o‗zgartiradi va bu ta‘sir effektini pasaytirib, o‗z mavjudligini davom ettirish 
imkoniyatini beradi. Ob‘ektda barqarorlik xossasining mavjudligi o‗zgarishni qayd 
etish va aniqlash uchun imkoniyat yaratadi. Jismlarning barqarorligi, nisbatan 
osoyishtaligi va vaqtinchalik muvozanat holatlarining mavjudligi materiyaning 
parchalanishi va hayot paydo bo‗lishining muhim omili hisoblanadi. Barqarorlik 
xossasi ob‘ektning harakatida muayyan tendensiyalarni aniqlash imkoniyatini 
beradi. Bu xossaning inkor etilishi bilish nazariyasida relyativizmga, ya‘ni ob‘ekt 
haqida haqiqiy sanalgan biron-bir narsani qayd etish mumkin emasligiga olib 
keladi. Lo‗nda qilib aytganda, ob‘ekt jarayon haqidagi tasavvurga singib ketadi. 
Ammo barqarorlik bu jihatdan mutlaq sanalgan umumiy o‗zgarishning, 
harakatning bir xossasi sifatidagina mavjud bo‗ladi. Barqarorlikka uni harakatga 
bog‗lamasdan yondashish qotib qolgan, harakatsiz dunyo konsepsiyasiga, oxir-
oqibatda esa – teologiyaga (barqarorlik tushuntirish va bashorat qilishda asos 
sifatida olingani zahoti) olib keladi.
O„zgarish substrati sifatidagi ob‟ekt va jarayonlarning bir-birini 
muvozanatga solishi orqali harakat barqarorlik bilan bevosita bog„lanadi.
Ammo 
o‗zgarish va saqlanishning aloqasi boshqa bir jihatga ham ega: ular dialektik birlik 
bilan tavsiflanadi, zero har qanday jarayon vaqtda bo‗lishi tufayli barqarorlikka ega 
bo‗ladi. Barqarorlik va o‗zgaruvchanlikning farqi umumiy holda ham nisbiydir, 
chunki mavjudlik sifatidagi har qanday harakat barqarorlikdir va aksincha, har 
qanday barqarorlik harakatning mavjudlik shaklidir. Ob‘ektga o‗zining mavjudlik 
usulini saqlashgina emas, balki ushbu usul doirasida o‗zgarish ham xosdir; boz 
ustiga, o‗zgarish ob‘ektning ichki mazmunini belgilamaganida, ob‘ekt amalda 
mavjud bo‗lmas edi. O‗z-o‗ziga har tomonlama ayniy, qotib qolgan ob‘ektlar 
mavjud emas, faqat jarayonlar bor; dunyo tayyor, har tomonlama mukammal 
predmetlardan iborat emas, u uzluksiz o‗zgaruvchi predmetlarni o‗z ichiga olgan 
jarayonlar majmuini o‗zida ifodalaydi. Binobarin, 
barqarorlik deganda ob‟ektning 
ayrim tarkibiy elementlari va bo„g„inlari, uning boshqa ob‟ektlari bilan o„zaro 
aloqalari shaklining oddiy yoki murakkab in‟ikosini, shuningdek uning ichki 
jismlarning bir joydan boshqa joyga ko„chishidan fikrlarning jarayonlari 
muvozanati, uning o„zgarishi va rivojlanishini belgilovchi qonunlarning muayyan 
tiplari in‟ikosini tushunish o„rinli bo„ladi
.
O„zgarish esa barcha ob‟ektlar va hodisalar (oddiy harakatigacha) 
borlig„ining eng umumiy shaklidir.
O‗zgarish moddiy yoki ma‘naviy hodisaning 
boshqa hodisaga o‗tishi, aylanishini yoki ayni bir predmet holatlarining 
almashuvini anglatadi. O‗zgarishlar hajmi, davomliligi va sur‘atlari (qisqa yoki 
uzoq, tez yoki sust), yuz berish tezligi, yo‗nalishi (orqaga qaytarsa bo‗ladigan va 
orqaga qaytarib bo‗lmaydigan) va boshqa omillar bilan belgilanadi. O‗zgarish 
doim predmetlarning xossalari, tuzilishi yoki mavjudlik qonunlarining nisbatan 
barqarorligiga qarama-qarshi qo‗yiladi. Ammo tuzilish, xossalar va qonunlarning 
o‗zlari ham o‗zaro aloqalar mahsuli hisoblanadi, binobarin, materiyaning 

---

383 
o‗zgarishi natijasida vujudga keladilar. O‗zgarish kategoriyasi o‗z mazmuniga 
ko‗ra harakat, rivojlanish va o‗zaro aloqa kategoriyalari bilan uzviy bog‗liq.
Barqarorlik va o„zgaruvchanlik ob‟ektiv voqelikning bir-biri bilan dialektik 
bog„langan tomonlari sifatida uning borlig„ining universal ziddiyatini ifodalaydi.
Ob‘ektiv voqelikning boshqa barcha ziddiyatlari zamirida ayni shu universal 
ziddiyat – barqarorlik va o‗zgaruvchanlik yotadi.