Нигинахон шермухамедова

Eklektika (yunon. 
eklego
 – tanlayman) - 
qarama-qarshi konsepsiyalardan 
prinsipsiz o„zlashtirilgan turli jinsli, o„zaro mos kelmaydigan elementlarni bir 
ta‟limotda mexanik birlashtirish; kontekstdan yulib olingan dalillar, ta‟riflar, 
iqtiboslar va shu kabilardan muayyan bir yoqlama maqsadda foydalanish va 

---

342 
ularni buzib talqin qilish. 
Eklektika – bu, ta‘bir joiz bo‗lsa, «qorishma», shu bois u 
rivojlanish nazariyasi ham, bilish nazariyasi ham, metod ham, dunyoqarash ham 
hisoblanmaydi. Eklektikaning xavfliligi shundaki, unga ba‘zan dialektika niqobi 
kiydiriladi.
Dialektikaning muqobillari orasida sinergetika alohida o‗rin egallaydi.
Sinergetika. 
XX asrning 70-yillarida nemis faylasufi Gans Xaken 
sinergetika tushunchasini ilmiy muomalaga kiritdi. Sinergetika bilim sohasi 
sifatida shakllanishida 
Boris Belousov 
va 
Andrey Jabotinskiy
kabi olimlar 
o‗tkazgan eksperimentlar ayniqsa muhim rol o‗ynadi. Ularga tayanib, 
Ilya Prigojin
boshchiligidagi «belgiya maktabi» kimyoviy jarayonlar sinergetikasining 
termodinamikaning nomutanosibligi g‗oyalariga asoslangan birinchi nochiziqli 
modelini yaratdi.
Sinergetika (yunon. synergein – umumiy, muvofiq tarzda harakat qiluvchi) – 
ob‟ekti fizik, kimyoviy, biologik, ekologik va boshqacha tabiatga ega bo„lgan ochiq 
tizimlardagi o„z-o„zini tashkil qilish jarayonlari bo„lgan tarmoqlararo tadqiqotlar 
yo„nalishi. 
Termodinamik mutanosiblikdan uzoq bo‗lgan bunday tizimlarda tashqi 
muhitdan keluvchi energiya va modda oqimi hisobiga nomutanosiblik yaratiladi va 
quvvatlanadi. Buning natijasida elementlar va kichik tizimlar o‗zaro ta‘sirga 
kirishadi va bu ularning o‗zaro muvofiq xulq-atvoriga, yangi barqaror tuzilmalar 
yaratilishiga va o‗z-o‗zini tashkil etishga olib keladi. Ilgari surilgan o‗z-o‗zini 
tashkil etish konsepsiyasi materiyaning o‗z-o‗zidan harakatlanish va o‗z-o‗zidan 
rivojlanish tamoyiliga tabiiy-ilmiy aniqlik kiritdi. Materiyaga tashqi kuch bilan 
harakatga keltiriluvchi qotib qolgan massa sifatida yondashadigan klassik 
mexanikadan farqli o‗laroq, sinergetika muayyan sharoitlarda noorganik tabiatga 
ega bo‗lgan tizimlar ham o‗zini o‗zi tashkil etishga qodir ekanligini namoyish 
etadi. Mutanosib termodinamika tizim entropiyasi (ya‘ni xaos, tartibsizlik)ning 
ko‗payishi tomongagina evolyusiyani tan olsa, sinergetika 
fluktuatsiyalar
, ya‘ni 
tizim o‗zining qandaydir o‗rtacha holatidan og‗ishi orqali tartibning vujudga 
kelishi mexanizmi g‗oyasini ilk bor ilgari suradi. Fluktuatsiyalar nomutanosiblik 
hisobiga kuchayib boradi, oldingi strukturaga putur etkazadi va yangi struktura 
paydo bo‗lishiga olib keladi. SHu tariqa tartibsizlikdan tartib vujudga keladi.
O„zini o„zi tashkil etuvchi jarayonlarga dialektik ziddiyatlar: beqarorlik va 
barqarorlik, tartibsizlik va tartib xos.
O‗zini o‗zi tashkil etishning umumiy 
tamoyillari amal qilishiga qarab sinergetikaning nochiziq xususiyatga ega bo‗lgan, 
sifat o‗zgarishlarini ham hisobga oladigan yanada mukammalroq modellari 
yaratilishi mumkin. Sinergetika real strukturalar va sistemalar hamda ular bilan 
bog‗liq bo‗lgan rivojlanish jarayonlarining dinamik xususiyati haqidagi tasavvurga 
aniqlik kiritadi, materiya evolyusiyasining har bir bosqichida o‗zini o‗zi tashkil 
etuvchi tizimlarning tartibligigi va ierarxiyaviy murakkablik darajasi ortishini aks 
ettiradi. Uning natijalari jonli va jonsiz materiya o‗rtasidagi aloqalarni aniqlash, 
shuningdek Erda hayotning paydo bo‗lishi jarayonlarini yoritish uchun ulkan 
ahamiyatga ega. 
Sinergetika gumanitar fanlar metodologiyasi, xususan falsafa sari yanada 
kengroq yo„l ochmoqda.
Falsafaga nomutanosiblik, beqarorlik, bifurkatsiya, 
fazaviy o‗tishlar, nochiziqlik, kichik ta‘sirlar, attraktorlar kabi tushunchalar kirib 

---

343 
kelmoqda. Sinergetika dunyoning vujudga kelish asoslaridagi zaruriy (qonuniy, 
belgilangan) va tasodifiy omillar, jihatlar haqidagi tasavvurni butunlay 
o‗zgartiruvchi yangicha dunyoqarash sifatida namoyon bo‗lishga harakat 
qilmoqdar. Jonsiz materiyaning hamda jamiyat hayot faoliyatining iqtisodiy, 
siyosiy-ijtimoiy, harbiy va boshqa sohalaridagi tarixiy jarayonlarning sabablari va 
rivojlanish shakllari yangicha tavsiflanmoqda. Tasodifning biologik va ijtimoiy 
evolyusiyaning mustaqil omili sifatidagi yangicha talqini shakllanmoqda, o‗zini 
o‗zi tashkil etish jarayonlarida tasodifning roli tan olinmoqda. Sinergetik 
dunyoqarash asoschilaridan biri Ilya Prigojin shunday deb yozadi: «Dinamika 
oqilona modelining muqarrar oqibati sifatida idrok etilgan determinizm hozirgi 
vaqtda ayrim hollardagina namoyon bo‗luvchi xossa bilan bog‗lanadi». SHunday 
qilib, bu erda gap ijtimoiy fanlar paradigmasining o‗zgarishi haqida, 
determinizmning avvalgi talqinidan voz kechish va uni tan olish haqida va balki 
determinizmning yangi turlarini kashf qilish haqida, falsafada esa yana 
materialistik dialektikani qayta anglab etish haqida boradi.
Ayrim tadqiqotchilar fikriga ko‗ra, ijtimoiy fanlar metodologiyasida yangi 
paradigma shu jumladan dialektikani sinergetikaning ayrim metodi sifatida (faqat 
muayyan sohalarda) o‗z ichiga oladi yoki umuman uni voqelikka nisbatan butunlay 
yangicha yondashuvlar bilan almashtiradi. Gap shundaki, sinergetika ontologiya va 
gnoseologiya 
muammolarini 
dialektikaga 
(ayniqsa 
uning 
materialistik 
modifikatsiyasiga) qaraganda boshqacha yo‗l bilan echadi. Agar materialistik 
modifikatsiya tarafdorlari uchun dialektika ham, bilish nazariyasi ham, mantiq ham 
bir, universum ham dialektika qonunlariga muvofiq mavjud bo‗lsa, sinergetik 
dunyoqarash uchun bu tamoyillar isbotsiz hisoblanadi, ontologiya va 
gnoseologiyaning dialektik birligi ham hali kuzatilganicha yo‗q. 
Sinergetika ko„p sonli miflar, stereotiplarni chippakka chiqardi. 
Birinchidan, murakkab tuzilishga ega bo„lgan ijtimoiy-tabiiy tizimlarga rivojlanish 
yo„llarini ko„rsatish mumkin emasligi aniqlandi. Ikkinchidan, sinergetika har 
qanday murakkab tizim rivojlanishning bir emas, balki bir nechta, o„z tabiatiga 
mos keluvchi yo„llariga ega ekanligidan dalolat beradi. Uchinchidan, sinergetika 
xaos strukturalarning o„zini o„zi uyushtirish va o„zini o„zi yo„lga solish, ortiqcha 
unsurlardan xalos bo„lish, nisbatan sodda strukturalar – evolyusiya attraktorlari 
bilan bog„lanish mexanizmi sifatida amal qilishi mumkin.
SHunday qilib, rivojlanish muammosi falsafaning bosh muammolaridan biri 
hisoblanadi. Bu muammoni anglab etish insonga o‗zini qurshagan dunyoni va 
o‗zining undagi o‗rnini teranroq tushunish imkonini beradi. Insoniyatning 
mavjudlik tarixi mobaynida teran aql egalari rivojlanish jarayonining ko‗p sonli 
konsepsiyalarini yaratganlar. Dialektika ayniqsa puxta ishlab chiqilgan konsepsiya 
hisoblanadi. Dialektika bilan bir qatorda rivojlanishning boshqa konsepsiyalari 
ham mavjud. Rivojlanish haqidagi ta‘limot – falsafada bosh ta‘limotlardan biri. Bu 
hol shu bilan belgilanadiki, mazkur ta‘limotda umumiy aloqalarning mazmuni, 
dunyoda yuz berayotgan o‗zgarishlarning umumiy qonuniyatlari, rivojlanish 
jarayonlarining manbalari, mexanizmlari va yo‗nalishi, borliqning boshqa 
universal aloqalari teran va har tomonlama yoritiladi. Bularning barchasi 
dunyoqarashni va fikrlashning dialektik metodini shakllantirish asosi hisoblanadi.

---

344