Нигинахон шермухамедова

Dogmatizm.
Metafizik fikrlash usulining jonli voqelik tahlilini qotib qolgan, 
o„zgarmas formulalar bilan almashtirish xos bo„lgan ko„rinishlaridan biri 
dogmatizmdir
(yunon. 
dogma
– amaliyotga bog‗lamasdan, notanqidiy qabul 
qilinuvchi qoida). Bu bilimlarni o‗zlashtirish va amalga tatbiq etish usuli bo‗lib, 
unda u yoki bu ta‘limot yoinki qoida tugallangan boqiy haqiqat sifatida, hayotning 
muayyan sharoitlarini hisobga olmasdan qo‗llaniladigan dogma sifatida idrok 
etiladi. 
Dogmatizm o„zgarmas formulalardan, bilishning rivojlanishi jarayonida 
boyishi mumkin bo„lmagan bilimlardan kelib chiqadi. 
Hamonki muayyan haqiqat 
mavjud ekan, u dogmatizmga muvofiq har qanday holat, rivojlanishning har 
qanday sharoiti uchun to‗g‗ridir.
Relyativizm
(lot. 
relativus
– nisbiy). 
Relyativizm borliqning muttasil 
o„zgaruvchanligi haqidagi tezisdan kelib chiqadi hamda narsalar va hodisalarning 
turg„unligini rad etadi
. Dogmatizm mutlaq haqiqatning konkretligini e‘tiborga 
olmasdan, uning ahamiyatini oshirib ko‗rsatishga asoslansa, relyativizm, aksincha, 
nisbiy haqiqatning mutlaqligini rad etib, uning ahamiyatini oshirib ko‗rsatadi. 
Albatta, bu erda relyativizm haqiqatni metafizik talqin qilishning tur xili sifatida 
amal qiladi. SHunday qilib, relyativizm bilish nazariyasi sifatidagi dialektika bilan 
uzviy bog‗liq va bunda – uning muqobili.
Sofistika
ham dialektikaning muqobili hisoblanadi, chunki u metafizikaning 
tur xili sifatida amal qiladi. 
Sofistika (yunon. sophismal – mantiq qonunlarini 
ataylab buzishga asoslangan fikr) mavjud nazariy qoidalarni saqlash yoki 
narsalarning mavjud tartibini oqlash uchun dalillar, voqealarni sub‟ektivistik 
talqin qilishga asoslangan dalillash tarzida namoyon bo„ladi
. 
Sofistika o‗z 
konsepsiyalarida turli mantiqiy xatolardan, soxta tushunchalardan, xulosalarning 
noto‗g‗ri shakllaridan, shuningdek so‗z o‗yinlaridan, tushunchalarning ko‗p 
ma‘noliligidan foydalanadi. Dalillarni manipulyasiya qilish sofistikaning ayniqsa 
keng tarqalgan turi hisoblanadi. Uning yordamida istalgan narsani isbotlash 
mumkin. Hozirgi vaqtda sofistikadan sho‗ro jamiyati tarixida xatolardan boshqa 
narsa mavjud emasligini isbotlash uchun keng foydalanilmoqda. Mazkur 
yondashuvning metafizik xususiyati aniq-ravshan ko‗rinib turadi, axir bunday 
yondashuv bir yoqlama, demak dialektikaga zid.
Sofistikani tanqid qilganda shuni e‘tiborga olish lozimki, u ong eskirgan 
qoidalarining ilmiy tanqidi shakllanishiga ko‗maklashib, fanning rivojlanish 
tarixida ijobiy rol ham o‗ynagan.