Нигинахон шермухамедова

2. Borliqning kauzal (sababiy) tahlili.
Aristotelning kauzal (yoki 
sababiyatga oid) tahlili butun mavjudotga, borliqdagi barcha narsalarga emas, balki 
faqat substansional borliqqa qaratilgan, ya‘ni bu tahlilda «substansiyaning 
sabablari» yoki borliqning boshlang‗ich asoslari («arxe» lar) aniqlanadi. Bunday 
sabablar («arxe» lar) to‗rtta (4 ta) deb ko‗rsatiladi: 
1. SHakl asos (sabab), (eydos g‗oya» lotincha «forma», yunoncha 
«morofe») yoki «nimalik» yoki mohiyat (essentia); 
2. Materiya asos (sabab) («nimadan yaratilishi») nimani o‗z ichiga olgani 
yoki tashkil topishi yoki mazmuni yoki substrati.
3. Harakatning manbai bo‗lgan asos (sabab) yoki ijodkor sabab (ijodning 
boshi).
4. Maqsad asos (sabab) yoki (borliq) nimaning, nima uchun borligi. 
SHakl asos
. Aristotel ontologiyasida shakl asos materiyadan faol 
hisoblanadi. Materiya narsalarning mazmunini tashkil etgan boshlang‗ich asos 
(birinchi materiya) hisoblanib, uni Aristotel «hule» qurilishida ishlatiladigan 
«yog‗och» degan yunoncha so‗z bilan ifodalagan. Bu birinchi materiya hech 
qanday sifatga, rang, tus va boshqa konkret xususiyatlarga ega bo‗lmagan asos 
(«xomashyo»), ya‘ni substrat bo‗lib, ayni shu asosga shakl (g‗oya, paradigma, 
sur‘at) ning ta‘siri tufayli o‗z sifatiga ega bo‗lgan moddiy narsalar – suv, olov, 
havo va h.k. vujudga keladi.
Hozirgi davr fizikasida Aristotelning «birinchi materiyasi» (yoki substrati)ga 
vakuumdagi zarrachalar mos keladi. 
Materiya asos
. Ontologiyada yuqorida sanab o‗tilgan sabablardan birinchi 
va ikkinchisi ko‗p ishlatiladi. CHunki, qadimgi falsafada differensiallashuv sodir 
bo‗lib, bu differensiallashuv falsafaning ezoterik (mistik) qatlami hisoblangan. 
Aristotel «falsafaning o‗zi», «birinchi falsafa», «sofiya» yoki «xususiy metafizika» 
va «umumiy metafizika» deb ko‗rsatgan qatlamdan fizikani ajratgan. Qadimgi 
yunon falsafasining, ya‘ni metafizikasining mazmunini tashkil etgan muhim 
tushunchalar, ayniqsa harakat manbai (ijodkor sabab) yoki uning maqsad sababi 
bo‗lgan Xudo haqidagi g‗oyalar esa naturfalsafa mazmuniga kirmaydi. (Lekin 

---

15 
hozirgi davr fanida, ayniqsa tizimlar nazariyasi 3 va 4 sabablari ham tabora 
olimlarning diqqat markaziga aylanmoqda). 
Bundan tashqari, Aristotel qandaydir mavhum dasturning emas, balki 
ezgulikning amalga oshuvini nazarda tutadi. YA‘ni u maqsad deganda, har bir 
narsaning o‗z ezguligiga erishuvini tushunadi. Demak, har qanday imkoniyat voqe 
bo‗lishga, to‗la amalga oshishga intilar ekan, bunda nafaqat o‗zining ezguligi, balki 
umum ezgulikga ham intiladi.
Harakatlantiruvchi sabab.
«Hamma narsalar hamisha biron narsaning 
faoliyati (ta‘siri) tufayli biron – bir o‗zgarish sodir bo‗ladi». «Harakatchini 
harakatlantiruvchi bo‗lishi kerak». Bu harakat o‗z – o‗zidan (tasodifiy) sodir 
bo‗lmasligini bildiradi. Masalan, mohiyat Aristotel aytganiday, nofaoldir. SHakl 
esa faoldir, Ayni zamonda u mohiyatdir. «Mohiyat va shakl - bu faoliyat». Lekin 
bu 
faoliyat 
ham 
o‗z oliy mohiyatiga, o‗z oliy shakliga, birinchi 
harakatlantiruvchisiga ega. «O‗zgarishlar qaerdan kelib chiqdi?» Birinchi 
harakatlantiruvchining (harakat) o‗zgarishi nimaga duch keladi?, degan savolga 
Aristotel albatta shaklga deb javob beradi.. 
Aristotelning bu qarashi 4 va 2 sababga keltirilishi mumkin: 
1 – sabab materiya; 
2 – shakl – maqsad – harakat sabab – Xudo – shakllantiruvchi – 
harakatlantiruvchi va maqsad sabab, ya‘ni ikkinchisi 3 tasining birligidan iborat. 
Aristotel fikricha bu Xudodir. SHuning uchun ham uning «Birinchi falsafa» si 
teologiyadir. SHakl sabab sifatida Xudo barcha metafizik mohiyat, tabiatdan 
tashqari, materiyadan ajralgan, harakatsiz sezgilar bilan sezilmaydiganlarni o‗z 
ichiga qamrab oladi.
Aristotel ―Metafizika‖ asarida Xudo – bu «abadiy, harakatsiz va hissiyotlar, 
sezgilardan tashqari bir mohiyatdir» deb ta‘kidlaydi. 
Xudo harakatsiz, chunki, agar u harakatda deyilsa, u holda u birinchi 
harakatlantiruvchi bo‗lmas edi. Zero uni harakatlantiruvchi boshqa asos bo‗lishi 
kerak.
Aristotel ta‘limotida Xudo o‗z –o‗zini biluvchi ongdir. (Nus) «U o‗z – 
o‗zidan fikrlovchi aqldir. Va uning fikri fikrlash haqidagi fikrdir».