Neoliberalizm va ijlimoiy bozor xo’jaligi Neoliberalizm kontseptsiyasi

4-savol. Ijtimoiy bozor xo’jaligi kontseptsiyasi 
“Ijtimoiy bozor xo’jaligi” atamasini birinchi bor Kyoln universiteti qoshidagi 
iqtisodiy siyosat instituti direktori Alfred Myuller-Armak o’zining “Iqtisodiyotni 
tartiblash va bozor xo’jaligi” (1947 y.) asarida ishlatgan. Myuller-Armak “ijtimoiy 
tenglik” printsipi bo’yicha “bozor erkinligi” printsipini va adolatli taqsimlashni 
birga qo’shib olib borish kontseptsiyasini ishlab chiqdi. Unda raqobat kurashi 
natijasida qo’lga kiritilishi mumkin bo’lgan yuqori unumdorlik natijalari, ijtimoiy- 
siyosiy tadbirlar yordamida ham qo’lga kiritilishi mumkinligi to’g’risidagi g’oya 
ilgari suriladi. Ijtimoiy bozor xo’jaligi bo’yicha tadqiqotlar V.Repke, L.Erxard, 
V.Oyken va boshqalar tomonidan davom ettirildi. Ijtimoiy bozor xo’jaligi 
modelining keng tarqalishiga asosiy sabab, yuqori o’sish sur’atini ta’minlagan 
Erxardning samarali iqtisodiy siyosati hisoblanadi. Ikkinchi Jahon urushidan keyin 
GFR da olib borilgan bu siyosat o’rtacha yo’l atalmish siyosat hisoblanardi. U 
ijtimoiy ziddiyatlarni yumshatishga, tadbirkorlikni har tomonlama qo’llab-
quvvatlashga, aholining o’rtacha qatlamining turmush sharoitini yaxshilash uchun 
sharoit yaratib berishga yo’naltirilgan. 
V.Repke tavsifiga ko’ra “ijtimoiy bozor xo’jaligi” - bu “iqtisodiy insonparvarlik” 
tomon qo’yilgan qadam. U o’zining “insonparvarlik jamiyati” kitobida yozishicha, 
xo’jalik yuritishning bu shakli kollektivizmga - personalizmni, hokimiyatning 
to’planuviga - erkinlikni, markazlashuvga - markazlashmagan tizimni, tashkil 
etishga - o’z-o’zidan sodir bo’lishni qarshi qo’yadi. V.Repkening fikriga 
ko’shilgan holda, L.Erxard xristian-demokratik ittifoqi (XDI) s’ezdida (1957 y.) 
GFRda “ijtimoiy bozor xo’jaligining” ikkinchi bosqichi boshlanganligini tasdiqlab 

---

o’tadi. Sal keyinroq 60-yillarning boshida o’z nashrlarining birida L.Erxard aynan 
“erkin musobaqa, eng avvalo, ijtimoiy bozor xo’jaligining asosiy unsuri 
hisoblanadi”, deb qayd qilib o’tadi. 1965 yili XDI ning navbatdagi s’ezdida esa, 
L.Erxard GFR da “ijtimoiy bozor xo’jaligini” yaratish dasturi tugallanganini, u 
mamlakatni “shakllangan jamiyatga” aylantirgani to’g’risida e’lon qiladi. 
“Shakllangan jamiyat” doktrinasi L.Erxard va uning maslak-doshlarining fikriga 
ko’ra, bu “ijtimoiy bozor xo’jaligini” yaratish orqali erishish mumkin bo’lgan eng 
qulay “tabiiy iqtisodiy tartib”ni topish. Unda ijtimoiy tuzum va ishlab chiqarish 
munosabatlarining beshta formasi (tipi) va sinfiy antagonizm to’g’risidagi 
marksistik g’oyalar qat’iyan inkor etiladi. Mazkur doktrina V.Oykenning kishilik 
jamiyatiga faqat “markaziy boshqaruv” va “erkin bozor xo’jaligi” tiplari xos degan 
qoidaga asoslanadi. Ijtimoiy bozor xo’jaligida davlatning roli. Raqobat sharoitlari 
avtomatik tarzda yuzaga kelmaydi, balki muayyan shart- sharoitlarning bo’lishini 
taqozo etadi. Iqtisodiy tartib, Oykenning tasdiqlashicha, o’z-o’zidan o’rnatilmaydi, 
uni iqtisodiy faoliyat o’zi keltirib chiqarmaydi. Uni davlat o’rnatadi. Iqtisodiy 
siyosat printsiplarini asoslab bergach, V.Oyken, davlat xo’jalik - ishlab chiqarish 
faoliyati bilan shug’ullan- masligini, balki amal qilish qoidalarini o’rnatishi va 
ularni hayotga tatbiq etishi kerakligini ko’rsatib o’tadi. Davlat to’g’ridan-to’g’ri 
tartiblash yo’li bilan hal qilib bo’lmaydigan vazifalarini, iqtisodi - yotga doimo 
aralashishni o’z zimmasiga olmasligi kerak. Bu yerda asosiy narsa, L.Erxard qayd 
qilib o’tganidek, davlatning iqtisodiy faoliyati bilan xususiy tadbirkorlik o’rtasida 
optimal nisbatni topishdir. Davlatning azaliy va bosh vazifasi fuqarolarga erkin 
amal qilish huquqini beruvchi qoidalarni ishlab chiqish. Davlatning roli, Repke-
Erxard obrazli qilib ko’rsatib berganidek, futbor maydonidagi hakamga o’xshaydi, 
u o’yinchilar muayyan qoidaga amal qilyaptimi, yo’qmi kuzatib boradi, lekin o’zi 
bevosita o’yinda ishtirok etishga haqi yo’q. Boshqacha aytganda, davlat “ijtimoiy 
bozor xo’jaligining” amal qilish shart - sharoitlarini qo’llab-quvvatlab turishi 
uchun, erkin raqobat “qoidalarini” kuzatib turishi, narxning tashkil topish shart-
sharoitlarini nazorat qilib turishi, monopol narxlarning o’rnatilishining oldini olishi, 
xususiy mulk muhofazasini kafolatlashi kerak. Neoliberalizmning “ijtimoiy bozor 
xo’jaligi” modeli barcha fuqarolarining r Ijtimoiy bozor xo’jaligida davlatning 
asosiy roli, eng avvalo, erkin raqobat “qoidalarini” o’rnatishga qaratilgan.