Neftgaz geologiyasi va geokimyosi

K_s + K₁₁+K_g=1 buladi.
Neft, gaz va qoldiq suvning qatlamda taqsimlanish holatlari undagi suyukdiklarning harakatiga va nsft-gazni suv bilan siqib chiqarish jarayoniga maʼlum darajada taʼsir etadi. Undan tashqari togʻ jinslarining tashkil qilgan donachalarning suv bilan oʻzaro munosabaglarini oʻrganish ham ahamiyatga molikdir, chunki baʼzi jinslar un- cha hullanmaydi, baʼzi donachalarni esa atrofini suv urab oladi, demak uni yaxshi hoʻllaydi. Suv bilan hullanishi kam boʻlgan sharoitni gidrofob deyiladi, bunday sharoitda qoldiq suvning mikdori 10% dan ortmaydi, yani K_s>10%=0,1 qolgan vaqtlarda donachalar suv bilan yaxshi hullanadi, bu sharoitni gidrofil sharoit deyiladi. Bunda qoldiq suvning mikdori 0,1 dan yuqori buladi. Gidrofob sharoitdan neftni suv bilan siqib chiqarish gidrofil sha- roitiga iisbatan qiyin kechadi, chunki maʼlum bir mikdor suv tomchilari zarralari yuvish urniga ularning tepasiga yopishishga majbur buladi va siqib chiqarish jarayonining kuchi kesiladi.
Qoldiq suvning mikdorini aiikdash avvalo neft va gaz zahiralarini any^dash uchun zarurdir. Neft va gazga shimilganlik darajasi quyidagiga tengdir:
K„ = 1 - K_s yoki K, = 1 - K_t
Qoldik suvlarni aiikdash tajribaxonalarda turli usullar bilan anikdanadi. Aksariyat neft konlarida neft- ga shimilganlik darajasi 0,7-0,9 atrofida buladi. Neftga shimilganlik darajasi 0,6 dan past bulgan konlarni ishla- tish amalda deyarlik mumkin emas. Gazga shimilganlik dara- jasi 0,6-0,5 agrofida bulishi mumkin.
Suvga toʻyinganlik deganda biror bir govak bushliqning suvga tulganlik darajasi tushuniladi. Uni birlikning ulushlarida yoki foizlarda ifodalash mumkin. Lgar govak jinsda govaklarning 30% suvga gula bulsa, suv­ga toʻyinganlik (K_st) 50% ni tashkil etadi.
Suvni jins bilan aloqasiga koʻra erkin va bogʻliq suvga ajratish mumkin. Erkin suv ogirlik kuchi taʼsirida yoki bosim tushishi natijasida govak bushlikda va yorikdar buylab harakat qiladi. Neft va gazni tabiiy sakdagichlarda shakllanishi jarayonida erkin suvning ancha kismi tog jinslaridan siqilib chiqadi. Boglik (svyazannыy) suv esa jinsda qoladi, U tabiiy holatigʻa kura fizik va kimyoviy bogʻliq buladi. Fizik boglik, suv - jinsda molekulyar kuch taʼsirida tuplangan kurinishda yoki yutilish (sorbsiya) na­tijasida qayd etiladigan suv. Kimyoviy boglik, suv esa - konsistitsion suv (gipsda CaSO₄ • 2N₂O) va kristal [mala- xitda Si, (SO₃) (N,O)| suvdan iborat.
Jinslarning kollektor xususiyatiga taʼsiri nuqtayi nazaridan erkin va fizik boglik, suvlar mavjud. Har ikka- la suv ham jinsning bush tarkibida joylashadi. Uglevodo- rodlar uyumining shakllanish jarayonida jinsda fizik boglik suvning hammasi va erkin suvning bir qismi qoladi. Bunga sabab oxiri ingichka bulgan kapillyarlarda va donador jins minerallari kontakt buladigan joyida ka­pillyar kuchlar hisobiga qoladi. Bu jinsda qimirlamas dan, harakat qilmasdan kolgan suv - qoldik suv deyiladi. Bun- day kurinnsh esa qoldiq suvga tuyinganlik deyiladi.
Qoldiq suv tarkibining zichlik kismini yuqori bulishi, oxirgi va mayda govaklar solishtirma yuzasidan katta boʻlishiga qarab uzgarib boradi. Masalan, kam zich- lashgan mayda zarrali qumlarda qoldiq suv 10-20 %ni tash­kil etgan bulsa, gilli alevrolitlarda 70-75% va undan kuprok bulishi mumkin. Bunday hollarda qoldiq suv togʻ jinslarining foydali xdjmiga va kollektorlik xususiyat- pariga salbiy taʼsir etadi, shu bilan birga u gilli jins- larning ekranlashtiruvchi xususiyatini oshiradi.
Fizik bogliq suvning minsrallar yuzasidagi plenka kalinligi 0,0(X)4dai 2 mkm gacha buladi. Suv nlyonkalari- ning ei! katga oʻlchamlari 0,001-0,1 mkm ni gagpkil qiladi. 0.002 mkm dan kichik boʻlgan gʻovaklarda dsyarli hamma vaqt qarakatlaimaydigan suv bilan gula buladi. Buggday va bun- dan kichik gʻovaklar starlgg darajada zichlashgan (K 0,9) alevrolitlar va kumtoshlar gil jiggslarga xosdir.
Kollik suvning mikdorini anikdash avvalo nsfg va gaz zaxira.larini xisoblash uchui zarurdir.
K,o ldik, suvning mikdorini anikdagpni tur li usu z lari mavjul. Misol uchuy: Din va Stark yoki S. ,P. Zaks asbobi yordamida namuna bagridagi suvgig buglagib, maxsus sovit- kichda suvga aylaitirib topigl mumkin.
Namunadagi suvii sentrifuga usulida osongnna baja- rish mumkin. Bu jarayonda avvalo suv yirik govaklardan chiqib keladi va aylantirish gezligi oshpshi bilan kapil­lyar govaklardan xam chiqib kela boshlaydi.
Nsft va ga i a tuyinganlik.
Nsfg va gazga tuyinganlik -bu govak boʻshliqnish ushbu birikmalar bilan tulgan qismidir. Xuddi suvga guyingan. zikdagi kabi gʻovakning nsfg yoki gaz bilan tulganlik darajasi birlikning ulushlarida yoki foizlarda ifodalanadi. Jinsnpng guliq yuvaklik koeffipiyentiga bogʻliq boʻlmagan xolda, agar xamma govaklar, masalan, gaz bilan tulgan bulsa, gazga tuyinganlik 100% ni gashkil etadi. Nsftga tuyinganlik xam igu kabi yagdgn gazga tuyinganlik kabi baholanganda govak xajmining yarmi nsftga ryjnair bulsa, ggefgga tuyinganlik 50% ni gashkil etadi.
Jiislarda kuiincha har uchala flyuid-gaz, ggeft, suv birgalikda mavjud bu.ladi. Ularshshg jami toʻyinganligi 100% ni gashkil qilib, ulardai xar bnrshgish ulushi ksskii uzgarishi mumkin. Uglevodorod konlarini ishlashda ular- nish anchagina qismi kollektorlarda qoladi. Nsft odatda 50%o gacha chiqarib olinadi, qolgan qismi esa qatlamga boglik xolda qoladi. Olinayotgan nsfg mikdori bir qancha omillarga boglik bulggb, misol tariqasida nsfg qovushqoq ligi, flyuidlar orasidagi boglikdiklar mikdori, kollek- gorlar sifati va hakozolar. Gaz olish usullari ancha sama- ral i usullardan hisoblanadi.
Hullanganlik.
Hullangaplik deganda jinsning biron bir suyuqlik bilan hullanilishi tushuniladi. Neft va gaz geologiyasida minerallarning suv va neft bilan hullanganlik darajasi ii bilish muhim ahamiyatga ega. Ularga kupchilik chukindi jins hosil qiluvchi minerallari: silikatlar, karbonatlar, sulfatlar kiradi.
Gidrofoblarga ogir metall sulfidlari, oltishuchurt, 1rafitlar va baʼzi kam uchraydigan minerallar kiradi.
Suvni filtratsiyalash uchuy hullanmaydigan (gidro­fob) minerallarni kullash maqsadga muvofikdir. Gidro­fil minerallar esa qoldiq suv ulushi kupayishiga yordam bsradi.
Nefgga nisbatan xam hullanadigan va hoʻllanmaydigan minerallar mavjud. Jins hosil qiluvchi minerallarning kupchiligi neftga nisbatan hullanuvchi hisoblanadi. Bu esa mahsuldor qatlamning neft bera olishini kamayishi sa- bablaridan biridir.

6. 
   Kollekgorlar jnnslar gasnifi
   

Kollektorlar jinslarni urganishda ularni genetik, fizik, metodologik belgilari buyicha guruxdash mux,im ahamiyatga ega. Kollektorlar jinslar har xil geologik sha roitlarda hosil bulishi mumkin. Tadqiqotlardan kuzlan gan maqsaddan kelib chiqqan holda, jinsning u yoki bu belgi va xususiyatlariga etibor qaratish lozim buladi. Shu bi­lan bir kd gorda bir necha tasniflash toifapari mavjud. Ularga asosiy, umumiy va baholash kabgg ʻOPfalarini kir- gizish mumkin.
Umumiy tasnif jinsning paydo bulishiga, tarkibiga, tarkibiy tuzilishiga, govak bushlik,ning shakllanish struk- gurasiga, morfologiyasiga va govak bushlnqni shaklla nish vaqtiga asoslanadi. Ammo bazida ugnbu aygib utilgan bel gilarni bazi bir belgilari boʻlmasligi \am mumkin. Umu miy tasnifi qoidasiga binoan u uzida kollektor jinslar ning hamma nsgrotrafik gurlarini (magmatik, chukipdi, ms tamorfik) mujassam etgan. Bu guruhga M.K. Kalinke (1985Y), A.A.Xanin (1965 y) va boshqalarning tasnif sxe malari kiradi.
Baholash tasnifi kollektor jinslar holati x,ak.id; asosiy naramstrlari (gʻovaklik, utkazuvchanlik) buyich; maʼlumot berib, maʼlum bir diapazonlarda bu parametrlar nish har bir sinfi uchun mikdoriy qiymatlarini kurs; gadi. Bunday tasnif odagda biron bir maʼlum jins guruxg uchun (chaqiq, karbonatli) tuziladi. Bu tasnif sxemalarg ning muhimligi turli litologik tarkibdagi jinslarnish asosiy kollektorlik naramstrlari urtasida uziga xo< bulgan mikdoriy bogʻlikdiklarga eta bulganligi bilan, tu shungiriladi. Sobik, Ittifokda (MDX) baholash gasnifg F.A.Grebin (1945Y), G.I.Teodorovich (1958Y), I.A.Konyuxog (1961Y), A.A.Xanin (1969Y) va boshqa olimlar tomonidag ishlab chiqilgan. Alohida xududlari; xos bulgan anik, mu- ammolarni schish uchun genetik - morfologik tasnif gaklis} etilgan.
I.M.Gubkin nomidagi MNTP ning “Litosferani li gologik va tizimli gadqiqot qilish” kafedrasida qabu; qilingan kollektorlarning umumiy tasnif sxemasi 22 jadvalda keltirilgan.
Bu jadvalda jinslarnish litologik tarkibi yuvak bushliqning strukturasi va morfologiyasiga asoslanadi Ushbu jadvaldagi tasnifiy shajaraning (iyerarxiya) yuqorg elemeptlariga jihtojioi ik tarkibiga kura ajratiladigag kollektorlar guruhi, yaʼni, chaqiq, karbonat gilli jins gu- ruxdari kiradi. Erkin guruhga esa kam uchraydigan kollek­tor jipslar-magmatik, metamorfik nurashdagi pusti, krem- niyli va sulfatli jinslar kiritiladi.
22-jadval.
Nsft na gaz kollektorlari tasnifi.

Togʻ jin- si gu- RUKI	Kollek gor turi	Gʻovak bushliq turi	Tok jinslarini litologik tafsilogi
Chaki k	Gʻovak	Donalararo	Qumlar, qumgoshlar, alsvro- liglar, oraliq jinslar farki va kalkarsnitlar
	Yoriq	Yoriq	Regeneratsion tuzil mal i qum toshlar va alevrolitlar, karbo natli sementlashgan mustahkam qumtosh va alevrolit
	Aralash (murakkab)	Donalararo, yoriklar	Donalararo qoldiq govaklik bilan mustahkam qumtosh va alevroliglar
Karbonat	Gʻovak	Formalararo Ichki forma- lar Donalararo	Biogen, bioxemogen oolitli ohaktosh va dolomitlar Bioform (foraminifer, gas­tropoda, koralla) ohaktosh lar Dolomitli va dolomitlashgan xemogen va kriptogenli ohakgoshlar, dolomitlar
	Yorik	Yorik	Kriptogenli dolomitlar, xe­mogen silikatlashgan va gilli- kremniyli ohaktosh
	Apauain (murakkab)	Donalararo, yerik, kovakli	Turli genszisli zichlashgap ohaktosh va dolomitlar
Gill i	Yoriq	Yorik	Ohakli argillitlar, ohakli- kremniyli argillitlar
Lagmatik va letamorfik	Gʻonak	Donalararo	Granit, gneys, silitsitlar ning nurash pusti
	Yoriq	Yoriq	Metamorflashga! i slanslar, sernentinitlar, andezitlar, kremniyli jinslar, angidrit- lar
	Aralash (murakkab)	Donalararo, Yorikli	Serpentinitlar, andezitlar

Kollsktorlarning gʻovakli turiga kichik gʻovaklari (1mmdan kichkina) bir-biri bilan gʻovak kanallari orqali birlashgan kollektor jinslar kiradi. Gʻovak bushliq hajmnning uzgarish dianazoni juda katta, yaʼni birdan to bir necha un foizgacha (40-50%) bulib, utkazuvchanlik p*!0¹⁶ dan p*10 ¹² gacha buladi. Yeovak turidagi kollsktorlarnish

umumiy xususiyati jinslarning zichlashishi, yangi turdagi minerallarni hosil bulishi va boshqa jarayonlar hisobiga kollektorlik xususiyatlarining tuxtovsiz pasayib borishi- ga bogliq. Gʻovak turdagi kollektorlarning eng yaxshi namu- iasi bulgan chaqik, jinslar uchuy bir qancha baholash tas- niflari mavjud. Bular orasida A.A.Xanin taklif etgan tizim kup qullaniladi.
Kollektor jinsning yorikdi turi jinsdagi siziluvchi (filtrlovchi) govak bushlik, - ochiq darzli kurinishida buladi. Yerikdi kollektorlarda kam darzli govaklik bulib, u odatda 2,5-3% dan oshmaydi. Darzli govaklar bilan bir qatorda jinsda donalararo yuvaklar ham bulishi mumkin, ammo ularning x,ajmi odatda unchalik katta bulmaydi (5-7% gacha). Shuningdsk bunday yuvaklarning bir qismi izoliya- siyalangan buladi. Kup hollarda darzli kollektor larni ikkilamchi kuripishlari ham buladi.
Kollektor jinslarning aralash turiga govak bushlik, ping har xil kuripishlari, donalararo darzli, shakllararo, ichki shakllangan va boshqa kuripishlari kiradi. Kollek­torlarning turli guruxdarida bu birikmalar bir xilda bulmasligi mumkin. Bunday holatda bu kollektorni tav- siflashda yuvak bushlik, turi buyicha anikdashtiriladi. Bunda govaklarning yetakchisini anikdash oxirgi kurinishiga qarab joilashtiriladi. Masalan, aralash kol- lek gorlarning kovakli-darzli turida darzlar muhim rol uynaydi. Shu bilan birga kovaklarnish govak bushligi darzlik xajmidan ancha katta buladi. Gap shuidaki kovaklar yorikdar bor joyda vujudga keladi. Suvlarning yorikdar buylab migratsiyasi hisobiga jinsning esh kup harakatlanuvchi birikmalari eriydi va reaksiya nagijasida X.OSIL bulgan moddalar kovak hosil qilgap holda chiqib ke- tadi. Shu sababli kovakli kollektor musgaqil tur sifagi- da tan olinmaydi. Aralash turdagi kollektor jinslarning kollektorlik xususiyatlari keng diapazonda buladi.

23-jadval
Kollektor jinslar tasnifi ( A.A.Xanin buyicha)

Kollektor jinslar tasnifi	1	II	III	IV	V	VI	VII
Govaklik,%	A) Terrigen jinslar uchun
	16-30	15-30	1 1 -25	6-20	-12	>4
Utkaluvchailnk mD	>1000	500-1000	100-500	10-100	1-10	<1
Gʻovaklik, ^c/v	B) Karbona, jinslar uchun
	20-35	16-30	12-28	12-25	12-25	4-20	0,1-15
Utka tuvchanlik, mD	500 1000	300-500	100-300	50-100	0-50	-50	1

6.