Нефт-газни қайта ишлаш жиҳозлари, ускуналари ва лойиҳалаш асослари

Назорат учун таянч сўз ва иборалар
Ректификация - иккита гомоген суюқлик аралашмасидан енгил учувчан компонентни ажратиб олиш.
Флегма - ҳосил бўлган дистиллятнинг бир қисмини колоннага қайтариш.
Азеатроп аралашма - қайнаш ҳарорати бир-бирига яқин бўлган суюқликлар.
Конденсация - буғларни совитиб, суюқликка айланиши.
Дистиллят - асосан енгил компонентлардан ташкил топган бўлади.
Куб қолдиғи - қурилманинг таг қисмида йиғиладиган фракция.
Флегма сони - флегма миқдорининг дистиллят миқдорига нисбати флегма сони дейилади.
Люк - хомашё солинадиган айлана шаклидаги мослама.
Прокладка-суюқлик чиқиб чиқиб кетмаслиги учун ўрнатиладиган мослама.
Коррозия - қурилманинг суюқлик таъсирида занглаши.
Эрозия - қурилманинг суюқлик таъсирида емирилиши
Ингибитор - реакцияни тезлаштирадиган ёки секинлаштирадиган реагент.
Монтаж - биронта қурилмани йиғмоқ
Демонтаж - йиғилган қурилмаларни бир неча бўлакларга ажратиш.
Элаксимон тарелка-ҳалқасимон бўлиб, тешикли тўрлардан иборат бўлади.
Колонкали тарелка - қалпоқчали бўлиб, суюқлик ва буғ ўтадиган мосламадан иборат.
Прорез - буғ ва суюқлик ўтадиган мосламадан иборат бўлади.
Назорат учун саволлар

1. 
   Ректификация жараёни нима мақсадда қўлланилади?
   
2. 
   Даврий ишлайдиган ректификацион қурилманинг ишлаш принципи.
   
3. 
   Узлуксиз ишлайдиган ректификацион қурилманинг ишлаш принципи.
   
4. 
   Кўп компонентли аралашмаларни ректификациялаш усули.
   
5. 
   Оддий ҳайдаш билан ректификациянинг фарқи қандай?
   
6. 
   Ҳайдалаётган аралашмадаги компонентлар сони билан ҳайдайдиган компонентлар орасида қандай боғлиқлик бор?
   
7. 
   Оддий ҳайдаш нима ва қачон ишлатилади?
   
8. 
   Флегма нима ва у нима учун керак?
   
9. 
   Ректификация жараёни нима?
   
10. 
    Ректификация колоннасида ажралиш қандай факторларга боғлиқ?
    
11. 
    t-х-y диаграммасини тушунтириб беринг.
    
12. 
    2. Ишчи ва мувозанат чизиқлари тенгламаси ва уларнинг у-х диаграммада тасвири.
    
13. 
    Колоннанинг моддий баланси хисоблашни тушунтириб беринг.
    
14. 
    Тарелкалар сонини қандай аниқланади?
    
15. 
    Флегма сони нима.
    
16. 
    Кўп поғонали қурилмаларни камчилиги нимада?
    
17. 
    Юқори ҳароратда қайнайдиган моддаларни ажратишда нега вакуум ишлатилади?
    
18. 
    Ректафикация колоннасининг тузулиши тушунтириб беринг.
    
19. 
    I-x диаграммаси нимани кўрсатади?
    
20. 
    Флегма сони нимага боғлиқ?
    
21. 
    Тарелкалардаги хом ашё оқими тезлиги қандай аниқланади.
    
22. 
    Технологик ҳисоблашни тушунтириб беринг.
    
23. 
    Корпуснинг қалинлиги қандай аниқланади.
    
24. 
    Колоннанинг коррозияланиши ва эрозияланишини олди қандай олинади?
    
25. 
    Ректафикация колоннаси диаметри кандай ҳисобланади?
    
26. 
    Колоннадаги буғнинг чизиқли тезлиги қандай факторларга боғлиқ?
    
27. 
    Тарелкаларнинг турлари айтиб беринг.
    
28. 
    Колоннанинг корпусини ҳисоблаганда қандай ички ва ташқи факторларни ҳисобга олиш керак?
    
29. 
    Штуцерлар қандай трубалардан тайёрланади?
    
30. 
    Прикладкалар қандай материалдан тайёрланади?
    
31. 
    Ректификацион колоннанинг турлари.
    
32. 
    Элаксимон тарелкали колонна ҳақида тушунча беринг.
    
33. 
    Қалпоқча тарелкали колоннанинг ишлаш принципи.
    
34. 
    Ағдарма тарелкали колоннанинг ҳақида тушунча беринг.
    
35. 
    Насадкали колонна ҳақида тушунча беринг.
    
36. 
    Плёнкали ректификацион колонна ҳақида тушунча беринг.
    
37. 
    Ротацион қурилма ҳақида тушунча беринг.
    
38. 
    Элаксимон тарелкаларнинг тузилиши.
    
39. 
    Қайси режимда элаксимон тарелкада энг юқори эффект билан ишлайди?
    
40. 
    Ротацион аппаратларнинг ишлаш принципи.
    

9-МАВЗУ: РЕАКТОРЛАРНИНГ ТУРЛАРИ, ҲИСОБИ ВА ЭКСПЛУАТАТЦИЯСИ РЕКТОРЛАРНИНГ ТУРЛАРИ, ҲИСОБИ ВА ЭКСПЛУАТАТЦИЯСИ. СУЮҚ ФАЗАДА БОРАДИГАН РЕКЦИОН ЖАРАЁНЛАР УЧУН ТРУБАСИМОН РЕАКТОРЛАРНИ ҲИСОБИ.

РЕЖА

1. 
   Нефт хом ашёларини қайта ишлашдаги кимёвий жараёнлар қурилмалари.
   
2. 
   Нефт кимёси синтезида ишлатиладиган реакторлар. Каталитик жараёнлар реакторлари.
   
3. 
   Реакторларни тузилиши.
   
4. 
   Реакторларни ҳисоблаш
   

I. Нефт ва нефт маҳсулотларни ва қолдиқларини қайта ишлаб бензиннинг турли хилларини олишга нефтни крекинглаш дейилади. Юқори молекулали нефт дистиллятларини, вакуум остида ҳайдалган гудронларни термик крекинги юқори босим остида, юқори ҳароратда (470С-520С) маълум вақт давомида олиб борилади. Бу жараён орқали автомобил бензини, қозонларни иситиш учун ёқилғи ва газ олинади.
Газ ва юқори октанли бензин компонентини лигроин бензин фракцияларини 40-60 атм. босим остида 510С-560С ҳароратда бензол, электрод нефт кокси олинади. Кокслаш натижасида бензин дистиллят ва газ ҳосил бўлиб,кейин эса қайта ишлашга юборилади.
Этан, бензин, пропан, керосин, солярканинг дистилляти 0,5 атм. босими остида, 670-850С да пиролиз қилиниб газ ва тўйинмаган углеводородларга бой бўлган ароматик углеводородлар олинади. Катализатор иштирокида (реакцияни тезлатиш учун) 0.5-1,5 атм. босими остида 450-500С ҳароратда каталитик крекинг жараёни олиб борилади.
Каталитик крекинг жараёнида хомашё сифатида солярка, керосиннинг дистиллятлари ва мазут ишлатилади. Бу жараён кўп миқдорда бутан-бутилен, этан-этилен, пропан-пропилен газлари, юқори октанли бензин ва газ олиш учун мўлжалланган. Бензиннинг таркибида каталитик газоил ҳам кўп миқдорда бўлади.
Водородли муҳитда, алюмоплатина, платина-фений катализаторлари иштирокида 20-50 атм босими остида 500-520С ҳароратда каталитик риформинг жараёни олиб борилади.
Хом ашё сифатида оддий ҳайдалган кам октан сонли автомобил бензини ишлатилади. Бу жараён кам октан сонли бензиндан юқори октан сонли бензин олишга ҳамда ароматик углеводородларни (бензол, толуол, ксилол, этилбензол) олишга мўлжалланган.
Нефтни қайта ишлашда юқорида кўрсатилган жараёнлардан ташқари қуйидаги кимёвий қайта ишлаш жараёнлари ҳам бўлиши мумкин: гидрогенизация, дегидролаш, изомерлаш, полимеризация ва бошқалар. Бу жараёнларда ўша катализатор қўлланиб ҳарорат ва босим ўзгариши мумкин. Бу жараёнларда турли хилдаги қурилмалар ишлатилиши мумкин.
2. Нефт кимёси синтезида ишлатиладиган реакторлар. Кимёвий реакцияларни олиб бориш учун реакторлар ишлатилади. Реакциялар гомоген системада (газ ва суюқлик фазасида) гетероген системада (газ-суюқлик, газ-қаттиқ модда, суюқлик-қаттиқ модда фазаларида) олиб борилади.
Бу фазалар системасида олиб боришга қараб реакторлар қуйидаги группаларга бўлинади:
1. Гомоген газ реакциялари олиб бориладиган реакторлар;
2. Суюқлик фазасида гомоген реакция олиб бориладиган рекаторлар;
3. Қаттиқ катализаторлар газ фазасида олиб бориладиган рекаторлар;
4. Газ фазасида суюқ катализаторлар иштирокида реакциялар олиб бориладиган рекаторлар.
Реакторлар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:

1. 
   Керакли маҳсулот холатига келиши учун реакцияда иштирок этган моддалар реакция зонасида оптимал вақтда контактлашишини таъминлаши керак.
   
2. 
   Реакцияда иштирок этаётган моддаларнинг ўзаро яхши контактлашиши ҳамда катализатор билан яхши аралашишини таъминлаб бериши керак.
   
3. 
   Жараёнда оптимал ҳарорат режимини таъминлаши керак.
   
4. 
   Реакцион муҳитда қурилма чидамли бўлиши керак.
   
5. 
   Реакторни монташ, тузатиш, уни бошқариш жараёнини олиб обориш учун қулай шарт-шароит бўлиши керак.
   
6. 
   Қурилма оддий тузилишга эга бўлиб, арзон бўлиши керак.
   

Реакторларда катализатор ўзгармас, ҳаракатчан, мавҳум қайнаш қатламида бўлади. Реакторлар эндотермик, экзотерик жараёнлар учун ишлатилади. Кўпинча бу жараёнларни олиб бориш учун кожух трубали реакторлар ишлатилади.

1.- расм. Кожух трубали реактор.
1-остки қопқоқ, 2- устки қопқоқ, 3- труба тўрлари, 4- трубалар, 5-кожух, 6- юқоридаги труба тўрлари, 7- глухой труба