Название курса* Миллий ояныў дәўири қарақалпақ әдебияты

Mazmunı boyınsha ajıralatuǵın qosıqlar. Didaktikalıq qosıqlar. Adamdı iyman-insap, ilim-bilim, aqıl-násiyat jolları menen tárbiyalaw, tutas jámiyetti usı jollar menen rawajlandırıw - áyyemgi zamanlardan berli kiyatırǵan, túrli dáwir sınaqlarınan ótken dástúrli jollardan. Sonlıqtan bular biziń ruwxıy dúnyamızdıń ajıralmas bir bólegine aynalıp ketken. Ruwxıy dúnyanıń bunday tárepleri ilim tilinde didaktikalıq ideyalar yamasa didaktikalıq oy-pikirler dep júritiledi. Didaktikalıq oy-pikirler tiykarında didaktikalıq ádebiyat jaratıladı. Didaktika-lıq ádebiyat yamasa didaktikalıq janr sotsiallıq turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jámiyetlik qatlamlardıń jaǵdayların hám olardıń ara qatnasıqların, sonday-aq jeke adamnıń kelbetin, onıń jámiyettegi ornın, jámiyetke qatnasların etikalıq kóz-qaraslardan, yaǵnıy ádep-ikramlılıq, adamgershilik paziyletler, adam huqıqları, grajdanlıq wazıypalar kóz qaraslarınan sáwlelendiredi.
Tariyxıy hám sotsiallıq áhmiyettegi máselelerdi aqıl-parasat, iyman-insap, ilim-bilim, hadal miynet islew, paraxat rawajlanıw jolları menen sheshiw ideyası dúnya danıshpanlarınıń eń jaqsı shıǵarmalarında erte dáwirlerden berli sáwlelenip kiyatır. Olardan b.e.sh. VIII-VII ásirlerde jasaǵan antik Gretsiya shayırı Gesiodtıń “Miynetler hám kúnler“, b.e.sh. I ásirde jasaǵan Rim shayırı Vergiliydiń “Diyxanshılıq jırları“ (“Georgiki“) poemaları, Shıǵıs ádebiyatındaǵı “Qaliyla hám Dimna“, “Qabusnama“, Yusup Has Hajibtiń “Qutlı bilim“ (“Qutadǵu bilik“), Axmad Yugnakiydiń “Haqıyqatlıq sawǵaları“ (“Xibatul haqayıq“), Axmad Yassawiydiń hikmetleri, Nawayı hám Maqtumqulınıń aqıl-násiyat shıǵarmaları didaktikalıq ádebiyattıń eń jaqsı úlgilerinen bolıp sanaladı. Olarda hadallıq, ádillik, insaplılıq, ádep-ikramlılıq, miyrim-shápáát, qayır-saqawat, dóretiwshilik miynet, adamlar arasındaǵı óz ara kelisim hám múlayım qatnaslar usaǵan hasıl qásiyetler ulıǵlanadı. Bul shıǵarmalar dúnya xalıqlarınıń ruwxıy ǵáziynesine qosılǵan salmaqlı úles bolıp tabıladı.
Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretiwshiliginde didaktikalıq oy-pikirlerdiń ayrıqsha orın tutqanlıǵı sonshelli, olar kórkem shıǵarmanıń qálegen túrinde (naqıl-maqallardan, terme-tolǵawlardan baslap dástanlarǵa deyin) ushırasadı. Batırlıq dástanlardıń hár birinde aqıl-násiyat sózlerge keń orınlar ajıratıladı. XIV-XVIII ásirlerdegi qaraqalpaq jıraw - shayırlarınıń dóretiw-shiliginde aqıl-násiyat mazmunındaǵı shıǵarmalar óz aldına janr bolıp qáliplesedi, olardı termeler dep ataydı. Termelerde aqıl-násiyat mazmunındaǵı oy-pikirler turmıstıń túrli tarawındaǵı tájiriy-belerdiń juwmaqları retinde kórinedi.
Bilegimde kúshim bar,
Batırman dep maqtanba.
Baxıt qonıp basıma,
:lkeydim dep maqtanba.
Dúnya jıyıp úyime,
Kórkeydim dep maqtanba.
Telek tolı úyimde,
Dánim bar dep maqtanba.⁵
Bul erte dáwirlerdegi qaraqalpaq termeleriniń bir úlgisi. Onda jıraw júris-turıs, ádep-ikramlılıq qádeleri boyınsha aqıl-násiyat beredi.
XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyası da aqıl-násiyat mazmunındaǵı lirikaǵa bay boldı. Qaraqalpaq shayırları xalıq didaktikalıq poeziyasınıń, Axmad Yassawiydiń, ásirese Maqtumqulınıń jolınan barıp, násiyat qosıqların jazıwdı ózlerine úrdis etip aladı. Nátiyjede aqıl-násiyat qosıqları óz aldına úlken bir lirikalıq janrǵa aynaladı. Qaraqalpaq shayırları ózlerin qorshap turǵan ortalıqtıń, konkret turmıstıń, ruwxıy rawajlanıwdıń talaplarına muwapıq jámiyetlik qaǵıydalar, ádep-ikramlılıq, turmıs-tirishilik tártipleri, ilim-bilim, tálim-tárbiya máseleleri haqqında oy-pikir júritedi, olardı jaslarǵa uǵındıradı, keń xalıqqa násiyat etedi. Kúnxojanıń “Nege kerek“, “Kerek maǵan“, “Jetimniń haqın jep qoyma“, “Bara almas“, Berdaqtıń “Xalıq ushın“, “Jaqsıraq“, “Kim aytar“, “Qashan ráhátlanadursań“, “Bilgeysiz“, “Nadan bolma“, “Balam“, “Eken“, Óteshtiń “Dárkar“, “Qarız alma“, qosıqların didaktikalıq lirikanıń úlgileri sıpatında tanısa boladı. Bul qosıqlarda jeke adamnıń minez-qulqı, onıń úyde, jámiyette ózin tutıwı ádeplerinen baslap, onıń miynetke, jámiyetke, óziniń azamatlıq parızlarına, ruwxıy turmısqa qatnasları, kóz qarasları máselelerine deyin qozǵaladı.
Ájiniyazdıń shıǵarmaları da didaktikalıq oy-pikirlerge bay. Olardan “Násiyhat“, “Bolurmı“, “Hár jerlerde dilgir mútáj bolsańız“, “Hár kim xatam bolur paniy dúnyada“, “Kerek“, “Jigitler“, “Bolmas“, “Hár kimsanin yarı bolsa“, “Bárshe birdey bolǵan emes“, “Kerekti“, “Arjaǵında bolmaǵansha“ hám t.b. qosıqlarında adamnıń jámiyettegi ornı, júris-turısı, sotsiallıq ádillik, iyman-insap, qayır-saqawat, jaqsılıq hám jamanlıq, miyrim-shápáát hám zulımlıq máseleleri kóteriledi.