Название курса* Миллий ояныў дәўири қарақалпақ әдебияты

- -

1-lekciya. Klassikalıq poeziyanıń janrları
Jobası:
1.Kórkem ádebiyattıń janrları haqqında túsinik
2. Lirikalıq shıǵarmalardıń janrlıq ózgesheligi
3.Epikalıq janrlar.
Tayanısh sózler: janr, poetika, estetikalıq sezim, poeziya, lirika, epika, drama
Ádebiy janrlar máselesi ilimde burınǵı Aristotel zamanınan berli sóz etilip keledi. Janr termini frantsuz tilindegi genre sózinen kelip shıǵıp túr yamasa jınıs degendi bildiredi. Ádebiy janr degende estetikalıq sezimlerdi beriw usılları, kórkem súwretlew shártleri (printsipleri), tematikalıq, mazmunlıq qásiyetleri bir birine uqsas yaki jaqın bolǵan shıǵarmalardıń toparına aytıladı. Aristotel óziniń Poetika sında ádebiy shıǵarmalardı kórkem súwretlew principleri boyınsha ayırıp, olardı úsh túrge bóledi` epos, lirika, drama. Eger jazıwshı (Aristotel termini boyınsha poet) waqıyalardı bayanlaǵanda olardan ózin bólek tutsa, waqıyalarǵa ózi qatnaspay olar tuwralı sırttan qalıs bayan qılsa, bunday shıǵarmanı Aristotel epos jınısına (túrine) jatqaradı. Mısal retinde Gomerdiń İliada hám Odisseya dástanların keltiredi. Egerde jazıwshı (poet) shıǵarmada ózi menen ózi bolıp, ózligin ózgertpese, bunday shıǵarmanı lirika túrine jatqaradı. (Lirika termini Aristotel zamanında qollanılmaǵan, ol sońıraq ellinizm dáwirinde payda bolǵan). Lirika tuwralı óziniń bul pikirlerin Aristotel antik grek shayırları Pindardıń, Alkeydiń hám Safonıń shıǵarmalarına súyenip aytqan.
Ádebiy jınıslar (túrler) boyınsha tereń pikirler aytqan filosoflardıń biri Fridrix Gegel boldı. Ol óziniń kórkem óner (Gegeldiń termini boyınsha poeziya) tuwralı oy-pikirlerin XIX ásirdiń birinshi shereginde islep shıqtı. Bul waqıtta Evropa ádebiyatında romantizm baǵdarı ústemlik etip hám kritikalıq realizm metodınıń belgileri anıq kórine baslaǵan edi. Bul jaǵdaydı Gegel álbette esapqa aldı. Ol óziniń kórkem óner teoriyasına baǵıshlanǵan belgili Estetika degen atamadaǵı tórt kitaptan ibarat miynetinde ádebiyattıń úsh túrine de ayırım-ayırım toqtap ótedi. Usı miynettiń Lirikalıq poeziya dep atalǵan bóliminde Gegel lirikanıń baslı qásiyetlerin filosofiyanıń obektivlik hám subektivlik (obekt hám subekt) nızamları boyınsha belgileydi. Gegeldiń tastıyıqlawı boyınsha lirikanıń mazmunınıń hámmesi subektivten, ishki dúnyadan, sezetuǵın hám oylaytuǵın kóńilden (dusha) turadı.<sup>1</sup>
Kórkem shıǵarmalardı túrlerge bóliwdiń usı Aristotel hám Gegel islep shıqqan printsiplerin V.G.Belinskiy Poeziyanıń jınıslarǵa (rod) hám túrlerge bóliniwi degen miynetinde basshılıqqa aladı hám usı baǵdarda óz pikirlerin rawajlandıradı.<sup>2</sup> Jańa dáwirdegi ádebiyattıń janrlıq ózgerislerin esapqa almaǵanda (liro-epikalıq hám liro-dramalıq shıǵarmalardıń payda bolıwı) kórkem ádebiyattı usı úsh jınısqa bólip qaraw tiykarınan saqlanıp kiyatır. Degen menen hár bir ádebiy túr (yamasa jınıs) óziniń ishki bóliniwlerine hám tártiplerine iye.
Biraq sonı da aytıw kerek, kórkem ádebiyattıń janrları dúnya ádebiyattanıw iliminde ele tolıq sheshilmegen tartıslı másele. Kórkem shıǵarmalardı janrlarǵa ajıratıw kópshilik jaǵdaylarda shártli túrde iske asırılıp júr. Sonlıqtan ádebiy janrlardı, sonıń ishinde lirikalıq janrlardı belgilewde terminologiyalıq qarama-qarsılıqlar, shataslıqlar bar. Belgili ádebiyatshılar shıǵarmalardı janrlarǵa jiklewdiń (klassifikatsiyalawdıń) hár qıylı variantların usınadı. Ádebiyat teoriyasınıń belgili qánigesi L.İ.Timofeev bul másele boyınsha V.G.Belinskiydiń izinen júrip, onı tómendegishe sheshedi.
L.İ.Timofeev kórkem ádebiyattı dástúrli úsh túrge (epos, lirika, dramaǵa) bóledi de, hár bir jınıstı ishki túrlerge ajıratadı` - roman, povest, gúrriń, ocherk hám t.b. Al hár bir ádebiy túr óz gezeginde jáne de tarmaqlanadı` tariyxıy roman, filosofiyalıq roman, ájayıp hádiyseler romanı hám t.b. Janrlardı keń tallaǵannan soń L.İ.Timofeev tómendegi sheshimdi usınadı` ádebiy jınıslardı (epos, lirika, drama) janr termini menen ataw~ janrlıq bóliniwlerdi (roman, povest, gúrriń hám t.b.) janrlıq túr (vid) dep ataw. Janrlar boyınsha tallawların L.İ.Timofeev usınday teoriyalıq hám terminologiyalıq printsipte alıp baradı.³
Joqarıda atap ótilgen ilimpazlar ádebiy janrlar boyınsha, sonıń ishinde lirika janrı boyınsha aytqan óz pikirlerin Batıs Evropa hám rus ádebiyatın (G.N.Pospelov, L.İ.Timofeev, L.V.Chernets, V.E.Xalizev, ulıwma Shıǵıs hám ózbek ádebiyatın (U.Tuychiev, İ.Sultan hám t.b.) tereń analizlewdiń tiykarında aytadı.
Ádebiy janrlardıń, sonıń ishinde lirikanıń qásiyetlerin tereń izertlegen bul ilimpazlardıń pikirlerine qosılıwǵa boladı hám qaraqalpaq lirikasın ilimiy tallaw jasaǵanda olardı tiykarınan basshılıqqa alıwǵa boladı. Joqarıdaǵı qánigelerdiń kórsetiwi boyınsha shıǵarmalardı mazmun, tematika, problematika qásiyetleri tiykarında toparlarǵa ajıratqanda, olarǵa jámiyetlik-tariyxıy kóz qaraslardan jantasıw talap etiledi. Bul printsipke súyengende ádebiy shıǵarmalardı tariyxıy mazmundaǵı, filosofiyalıq, aqıl-násiyat (didaktikalıq), satiralıq dep shártli túrde jámiyetlik-tariyxıy mazmunı boyınsha bóliw múmkin. Bul janrlar ádebiyattıń úsh túrinde de` eposta, lirikada, dramada da ushırasadı. Mısalı, filosofiyalıq lirika, aqıl-násiyat lirikası, publitsistikalıq lirika, elegiyalıq lirika hám t.b. Usı atamadaǵı janrlar epos hám dramada da bar (mısalı, aqıl-násiyat draması, aqıl-násiyat romanı hám t.b.).
Kórkem shıǵarmalardı janrlarǵa bóliwdiń jáne bir tártibi-bul shıǵarmalardı formalıq belgileri, qásiyetleri boyınsha ajıratıw. Bul jaǵdayda shıǵarmalardıń ámeliy (texnikalıq) tamanlarına baslı dıqqat beriledi. Mısalı, shıǵıs lirikasında ǵázzel, rubayı, murabba, muxammes, musaddas hám t.b., batıs lirikasında kantsona, sonet, oktavalar óz ishine kútá kóp ámeliy yaki texnikalıq qásiyetlerdi hám belgilerdi jámleydi. Lirikanıń bul túrleri birinshi náwbette qosıqtıń qatar hám buwın sanlarına, bánt, ırǵaq, intonatsiya, uyqas usaǵan belgili texnikalıq qaǵıydalarǵa baǵınadı. Joqarıda eslep ótilgenindey ámeliy jumıs babında shıǵarmalardı uqsas hám jaqın belgileri boyınsha ajıratqanda barlıq bóliniw printsiplerin janrlar dep ataw úrdis bolıp ketken. Mısalı, ádebiy túrler bolǵan epos, lirika, drama da janrlar, mazmun, tema belgileri boyınsha ayırılatuǵın shıǵarmalar toparların da janrlar dep ataw dástúr bolıp ketken. Aytayıq, didaktika (aqıl-násiyat) janrı, muhabbat qosıqları, satiralıq shıǵarmalar, tragediyalıq shıǵarmalar hám t.b. janrlıq atamalar usı printsipte kelip shıqqan. Sonday-aq shıǵarmalardıń qurılısı, kólemi, texnikalıq belgileri, basqa da uqsas qásiyetleri boyınsha da bir tekles shıǵarmalar toparlarına da janrlar dep at beriw ádet bolıp ketken. Mısalı, roman janrı, gúrriń janrı, ǵázzel janrı, muxammes janrı hám t.b. Hátteki proza janrı, poeziya janrı dep ajıratıwlar da házirgi ádebiyatta hám ádebiyattanıwda keń tarqalǵan terminologiyalıq qubılıslardan. Negizinde proza hám poeziya kórkem tildiń túrleri (vidı xudojestvennoy rechi).
Biz bul janrlıq atamalardıń barlıǵın qayta qarap, qayta talqılap, olarǵa pútkilley jańa atamalar, túsinikler beriw niyetinde emespiz. "Lirikada janrlar máselesi tuwralı hár qıylı teoriyalıq-estetikalıq pikirler kóp (İ.Sultan, U.Twychiev, N.Shuku-rov, M.İbrahimov, O.Nosirov, R.Arzibekov) . Olardı úyreniw hám juwmaqlastırıw tiykarǵıların tirek etip alıp, lirik janrlardıń hár birin monografiyalıq tárizde izertlew ele kún tártibinde turıptı.''<sup>4</sup> Sonlıqtan biz házirshe ádebiyattıń lirika túri boyınsha islenip shıǵılǵan hám ilimde keń tarqalǵan teoriyalıq túsiniklerdi, ámeliy qollanbalardı, atamalardı qaraqalpaq lirikasın, sonıń ishinde XIX ásir lirikasın janrlıq jaqtan tallaǵanda basshılıqqa alǵan maqul dep esaplaymız. Anıǵıraq aytqanda Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaqtıń lirikalıq shıǵarmaların dáslep ádebiy túr (lirika) sıpatında tallap, olardıń lirikalıq qásiyetlerin ashıw maqsetke muwapıq keledi. Ele de anıǵıraq aytsaq, olardıń estetikalıq qásiyetlerin, belgilerin ashıw, yaǵnıy lirikalıq shıǵarmalardıń oqıwshıda estetikalıq sezimlerdi` gózzallıq sezimlerdi, kúyiniw, súysiniw, muń-sher, qayǵı-hásiret, kóterińki, jerkenishli yamasa házil-kúlki sezimlerdi oyatıw qásiyetin ashıw talapqa say keledi.
Sonıń menen birge XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikasın mazmunlıq toparlarǵa yaki janrlarǵa bólip qarasaq, olardıń jámiyetlik, siyasiy, tariyxıy, filosofiyalıq, sotsiallıq mazmunın ashıw múmkinshiligi tuwadı. Bul jaǵdayda lirikaǵa tek estetikalıq kóz qaraslardan ǵana emes, al tariyxıy-jámiyetlik kóz qaraslardan da jantasıw talap etiledi. Máselen, Ájiniyazdıń Beri kel, Ay álip shıǵarmaları estetikalıq qubılıs sıpatında adamnıń júrek tórinde jatırǵan gózzal sezimlerin, ruwxıy keshirmelerin, ruwxıy halatların beredi. Bul gózzal sezimler lirikalıq qaharmannıń ruwxıy keshirmeleri arqalı sáwlelenedi. Lirikalıq qaharman kúshli sezimler qursawında qalǵanlıǵı sonshelli, ol ózligin joǵaltıp, aqıl-huwıshtan ketiw dárejesine shekem baradı. Mısalı`
Ha-haya sharmim ketipdur tıyǵı jálladıń bilan,
Xi-qıyalımnan adastım danayı qalıń bilan,
Mánisi` seniń gózzalıǵın (tıyǵı jálladın) meni uyat-abıroydan ayırdı, júzińdegi qalıń meni aqıldan adastırdı.
Biraq, Ájiniyaz bul shıǵarmalarda tek ǵana emotsiyalar, sezimler dúnyasın beriw menen sheklenbeydi, al olarda turmıstıń belgili bir tarawın sáwlelendiredi. Bul jerde shayır óz shıǵarmasın sewgi-muhabbat temasına baǵıshlap, adamzatqa tán hasıl qásiyetlerdiń birin lirikalıq sezimler arqalı beredi. Bul taqlettegi shıǵarmalardı ámeliy is babında qolaylı bolıw ushın ádebiyatshılar mazmunına qarap muhabbat lirikası dep ataydı. !jiniyazdıń Bir páriy, Bir janan, Gózzallar, Bozatawlı názálim hám t.b. qosıqları mazmunı boyınsha muhabbat lirikasına jatadı.
Ulıwma alǵanda, lirika ádebiy janr sıpatında oy-pikirdi, ideyanı, mazmundı insanǵa tán jismaniy (fiziologiyalıq) sezimler, ruwxıy keypiyatlar, keshirmeler, tolǵanıslar, kúshli emotsiyalar arqalı beredi. Lirikalıq shıǵarmada kúyinishli hám súyinishli, kóterińki yamasa jerkenishli sezimler oy-pikirlerdiń mazmunın, ideyalıq baǵıtın jaratıwda tiykarǵı faktor bolıp xızmet etedi.
Álbette, mazmun ózine say forması bolsa ǵana tásirli boladı. Joqarıda atalǵan Ay álip qosıǵı qurılısı boyınsha bes qatarlı bántlerden, al qatarları on bes buwınnan ibarat, a-a-a-a-b túrinde uyqasıp, hár bir bánttiń besinshi qatarı turaqlı redifler menen támiyinlengen. Qosıqtıń bunday túrin shıǵıs poeziyasında muxammes dep ataydı. Ádebiyattanıwda bul da janr dep atala beredi. Ádebiyatshılar onı joqarıda aytılǵanday forma janrı dep ataydı.
XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatında tariyxıy jaǵdaylarǵa baylanıslı kórkem shıǵarmalardı janrlıq jaqtan ilimiy tallaw dástúri bolǵan joq. XIX ásirdegi ádebiy protsess folklor menen jazba ádebiyattıń bir birine tásir etiw, bir birinen ózlestiriw, bir birine eliklew jaǵdayında rawajlandı. (XIX ásirdegi ádebiy protsess tuwralı keyinirekte tolıǵıraq toqtap ótemiz). Bul dáwirde janrlıq atamalar hám jikleniwler kórkem dóretiwshiliktiń ámeliy barısında qáliplesip bardı. XIX ásir qaraqalpaq sóz ónerindegi baslı janrlıq atamalar tómendegilerden ibarat` dástanlar, shejireler, qıssalar, qosıqlar yamasa ǵázzeller, tolǵawlar, termeler hám t.b. Sonıń ishinde qıssalar menen ǵázzeller shıǵısı boyınsha tiykarınan kitabıy (jazba ádebiyatqa tiyisli) janrlar bolǵan. XIX ásirdegi qaraqalpaq qosıqları geyde ǵázzeller dep te atala bergen (Bul másele boyınsha usı jumısta arnawlı maqala bar).
Eger de XIX ásirdegi qaraqalpaq klassikalıq lirikasın janrlıq qásiyetleri boyınsha, onıń mazmunlıq hám formalıq túrleniwleri babında qarastırsaq, onıń xalqımızdıń ruwxıy, mádeniy rawajlanıwındaǵı kórkemlik hám tariyxıy áhmiyetin, Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatlarındaǵı girewli ornın ele de keńirek ashıp beriw múmkinshiligi tuwadı. Qala berse ádebiy janrlar-dúnya ádebiyatına tán ulıwma kórkem qubılıs. Qaraqalpaq klassikalıq poeziyasındaǵı ayırım janrlardıń tipologiyalıq belgilerin dúnya ádebiyatınıń, anaw yaki mınaw basqıshlarında tabıwǵa boladı. Usı esaptan qaraqalpaq klassikalıq lirikasınıń eski túrkiy ádebiyat penen genetikalıq baylanısların, al musılman xalıqları ádebiyatları hám ulıwma dúnya ádebiyatı menen tipologiyalıq uqsaslıqların ashıwǵa boladı. Demek, bul jaǵday XIX ásirdegi hám onnan burınǵı qaraqalpaq ádebiyatı óziniń tariyxıy hám mádeniy sharayatlarına bola dúnyanıń aldıńǵı ádebiyatlarınan tariyxıy-jámiyetlik mazmunı boyınsha biraz keshewillep qalsa da ulıwma dúnya ádebiyatınıń baslı kórkemlik dástúrlerine baylanısa alǵanın, onıń kishkene bir quram bólegine aynala alǵanın kórsetedi.
Olay bolsa, qaraqalpaq klassikalıq poeziyasın, sonıń ishinde lirikanı házirgi ádebiyattanıw iliminiń jetiskenligi dárejesinde janrlıq ózgeshelikleri boyınsha tallaw búgingi talaplardan kelip shıǵatuǵın zárúrli ilajlardan bolıp esaplanadı.