Название курса* Миллий ояныў дәўири қарақалпақ әдебияты

Publitsistikalıq qosıqlar XIX ásir qaraqalpaq qosıqlarınıń ishindegi kúshli rawajlanǵan toparı sotsiallıq, grajdanlıq, siyasiy, tariyxıy temalarǵa arnalǵan shıǵarmalar bolıp esaplanadı. Bular basqasha aytqanda kúndelikli turmıs máselelerin, jámiyetlik jaǵdaylardı sáwlelendiredi. Sotsiallıq turmıstı hám grajdanlıq temalardı sáwlelendire-tuǵın lirikalıq shıǵarmalar XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatında kútá kóp. Olarda shayır jasap turǵan búgingi kúnniń ruwxı, publicistikalıq pafos basım keledi. Usınday qásiyetlerine baylanıslı bunday qosıqlardı ádebiyatta yamasa ádebiyattanıwda publitsistikalıq lirika dep ataydı. Publitsistikalıq lirika barlıq ádebiyatlarda derlik keń rawajlanǵan. “Publitsistikalıq qosıq (sheyr) poeziyanıń eń jawınger, eń tásirsheń túri. Ol óziniń ótkirligi, házir juwaplılıǵı menen ajıralıp turadı.“⁶
Jazıwshınıń (shayırdıń) ózi jasap turǵan ortalıqqa, sotsiallıq jaǵdaylarǵa, jámiyetlik, siyasiy tártiplerge tikkeley qatnasların, olar tuwralı túsiniklerin beriwde publitsistika janrınıń múmkinshilikleri oǵada keń. “Publitsistika eski latın tilindegi “publikus“ degen sózden alınıp, jámiyetlik, kópshilik degen mánisti bildiredi, ádebiyattıń yamasa jurnalistikanıń bir janrı bolıp esaplanadı. Publitsistika házirgi zamannıń áhmiyetli siyasiy, ekonomikalıq, ádebiy, huqıqıy, filosofiyalıq hám t.b. máselelerin sáwlelendiredi hám oy-pikirge, ústemlik etip turǵan siyasiy institutlarǵa tásir jasawdı maqset etedi“.⁷
Publitsistikanıń baslı janrlıq talabı - ǵalaba oqıwshınıń yaǵnıy publikanıń diydisin, talǵamın, talapların esapqa alıw, áhmiyetli jańa ideyalardı, waqıyalardı, qubılıslardı, jámiyetlik mazmunǵa iye bolǵan kúnniń jańalıqların keń xalıqqa járiya etiw, oǵan jetkeriw bolıp esaplanadı.
Bul jerde jurnalistikalıq publitsistika menen ádebiy-kórkem publitsistikanı ajıratıwımız kerek. Jurnalistika jámiyetlik, siyasiy, sotsiallıq turmıstıń jaǵdaylarınan kelip shıǵıp kúnniń konkret talaplarına juwap beretuǵın bolsa, ádebiy-kórkem publitsistika usı jaǵdaylardı kórkem-estetikalıq elekten (filtrden) ótkerip, olardı kórkem obrazlar arqalı sáwlelendiredi. Lirika janrında da kópshilik jaǵdaylarda publitsistikalıq pafos, publitsistikalıq rux qatnasadı. Publitsistikalıq qásiyetlerge iye qosıqlardı publitsistikalıq lirika, publitsistikalıq qosıqlar degen termin menen júritemiz. Bul sońǵı dáwirlerde ádebiyattanıw hám ádebiy sın termini sıpatında jiyi qollanılıp júr. Bunday sıpattaǵı qosıqlar sáwlelendirip atırǵan obektine qaray adamda hár qıylı estetikalıq sezimlerdi` kóterińki, gózzal, qayǵılı, jerkenishli, ǵázepli sezimlerdi oyatıwı múmkin. Lirikalıq shıǵarmadaǵı publitsistikalıq qásiyetler hám belgiler usınday kórkem-estetikalıq sezimler arqalı beriledi. Onıń ústine sol publitsistikalıq qásiyetler hám kórkem-estetikalıq sezimler shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharmannıń jeke ruwxıy jaǵdayları, ruwxıy keypiyatları, daǵdarısları, narazılıqları arqalı beriledi. Demek, bunday shıǵarmalarda publitsistika óziniń jurnalistikalıq qásiyetleriniń ayırımların saqlap qalsa da, (mısalı, shıǵarmanı kúnniń áhmiyetli talabına qurıw, waqıyalardı yamasa adamlardı real sáwlelendiriw hám t.b.), negizinde ol lirikanıń kórkemlik qásiyetlerine tolıq baǵındırıladı, yaǵnıy publitsistikalıq qásiyetler lirikalıq qaharmannıń ishki sezimleri, ruwxıy jaǵdayları arqalı beriledi.
XIX ásirde jasaǵan qaraqalpaq shayırları Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám basqalar tek “kewil qosıqların“ jazıw menen sheklenip qalǵan joq. Olar zorlıqtı, insapsızlıqtı, zalımlıqtı, sotsiallıq teńsizlikti, basshı toparlardıń biybastaqlıǵın hám t.b. unamsız qubılıslardı “biymálel“, domalaq (anonim) stilde aytıp qoymastan, al konkret atlardı, adreslerdi, waqıyalardı keltiriw arqalı ótkir sınǵa aladı. Mısalı, Kúnxojanıń “Umıtpaspan“, “Túye ekenseń“, “Yaranlar“, “Shopanlar“, “Oraqshılar“, “Jetimlerdiń haqın jep qoyma“, Berdaqtıń “Bıyıl“, “Zamanda“, “Salıq“, “Xalıq ushın“, “Jaz keler me?“, Ájiniyazdıń “Bardur“, “Ellerim bardı“, “Bozataw“, “Kóriń“, “Yaranlar“ hám t.b. kóplegen qosıqlarda joqarıda aytılǵan belgiler hám sıpatlar ústemlik etedi. Demek, olarda publitsistikalıq stil jetekshi orında turadı.
Publicistikalıq lirikada turmıstıń konkret tárepleri, jańa waqıyalar, adam atları, geografiyalıq, toponimikalıq atamalar kóbinese búrkelmesten sol turısında beriledi. Demek, publitsistika- lıq lirika belgili dárejede ocherklik xarakterge iye boladı. Mısalı, Kúnxojanıń “Umıtpaspan“ qosıǵında lirikalıq qaharman-nıń sháwketli qala Xiywaǵa etken saparı, ondaǵı unamsız kórinisler súwretlenedi., olarǵa bolǵan avtordıń kózqarasları beriledi. !jiniyazdıń “Bardur“, “Ellerim bardı“ qosıqlarında da ocherklik qásiyetler basım kórinedi. Olarda avtor qaraqalpaqlardıń jaylaǵan jerin, urıwların, xalıqlıq xarakterin, el basqarǵan ataqlı biylerin anıq súwretlep beredi.
Artıq biy, Shamurat yáne Qarlıbay,
Qalmámbet, Ermámbet, Hásen, Abılay,
Tóreniyaz biy jáne Hákim Nurlıbay,
Beli aq pıshaqlı begleri bardur.⁸
(“Bardur“).
Tekstte keltirilgen qaraqalpaq biyleriniń atları hám qaraqalpaq urıwlarınıń atamaları tariyxıy faktler. Avtor olardı paydalanıw arqalı, yaǵnıy ocherkizm elementlerin keń qollanıw arqalı qosıqtı táriyiplik (maqtaw, maqtanısh etiw) qásiyetlerin ele de kúsheytip tur.