Nazariy fizika kursi

у
  va 
/:  o ;qlarga tashkil  etuvchilarga  ajratam iz:
E y  =   b\ cos(u}t —  kr + a ) .
 
(7.37)
E~  =   ±b2sin(u)t
 — 
k r+  a).
 
(7.38)
B undan quyidagi  tenglik  hosil  b o iad i:
S
l
  +  S .   =   L  
(7.39)
Bu  tenglamadan ko'ramizki,  elektr maydon kuchlanganligining uchi fa­
zoning har bir aniq nuqtasida to iq in  tarqalish yo‘nalishiga perpendikul- 
yar tekislikda ellips chizib aylanadi.  Bunday to iq in  
elliptik
  qutblangan
149

---

deyiladi.  Fazo va vaqtda 
E
 vektorning uchi to'lqin tarqalish yo'nalishini 
o'ragait  vint.  chizig'i  bo'ylab  aylanadi.  V int  bo'ylab  aylanish  yo'nalishi 
(7.38)  ifodadagi 
b
2
  ning oldidagi  ishora  bilan  aniqlanadi.
To'lqinning  tarqalish  yo'nalishiga  qarab  turgan  kuzatuvchiga  nis- 
bat.au 
E
 vektorning uchi soat strclkasi bo'yicha aylansa  (musnat ishora) 
to'lqin 
musbat spirallikka
  (optikada chap qutblanish)  ega deyiladi  (7.1- 
rasm,  yuqori  qatordagi  birinchi  chizma).  Aylanish  soat  strelkasiga  qar-
7.1-rasm:
shi  bo'lsa,  to'lqin 
manfiy  spirallikka
  (optikada  o'ng  qutblanish)  ega 
deyiladi  (7.1-rasm,  pastki qatordagi birinchi chizma).  Agar 
\Ey\
  =   \EZ\
 
bo'lsa,  ellips  doira  shaklini  oladi,  to'lqin 
doiraviy
  qutblangan  deyiladi 
(7.1-rasm,  yuqori  va pastki  qatordagi  ikkinchi  chizma).
Agar 
E y
  =  0 yoki 
E z  —
  0 bo'lsa, to'lqin 
chiziqli
 qutblangan deyiladi 
(7.1-rasm,  yuqori  va pastki  qatordagi  uchinchi  chizma).
Chiziqli  qutblangan  yassi  monoxromatik  elektromagnit  to'lqinning 
elektr va m agnit  maydon  kuchlanganliklari  quyidagicha yoziladi:
E   =   E
 
0
 exp{i(fcr — 
u>t)}.
 
(7.40)
H
  =  
H o exp{i(kr — ujt)}.
 
(7.41)
Bu  yerda 
E
q
,  H
q
  o'zgarmas  haqiqiy  vektorlar.
M agnit  maydon  kuchlanganligining  tebranish  yo'nalishi  (7.31)  bi­
lan  aniqlanadi.  B unda  m agnit  va  elektr  maydon  kuchlanganligi  vek- 
torlarining tebranishlari  o'zaro perpendikulyar yo'nalishlarda bo'lishini 
e’tiborga olish  kerak.
M agnit  maydon  kuchlanganligi  vektorining  yo'nalishi 
qutblanish 
yo‘nalishi
 deb atash qabul qilingan.  Shuningdek, m agnit maydon kuch­
langanligi  vektori  bilan  to'lqinning  tarqalish  yo'nalishi  tashkil  qilgan 
tekislik 
qutblanish  tekisligi
  deb  yuritiladi.
150

---

Agar to iq in d a g i elektr va m agnit maydon kuchlanganliklari  va<|! 
va 
iazodagi  ozgarishi  yuqoridagi  qonuniyatlarning  birortasiga  1mm  l><>  v 
sumnasa  to iq in   qutblanm agan  deyiladi.
Endi m onoxromatik to'lqin chastotasi  m anbaning harakat  tezligiga 
qanday  bog'langanligini  ko'rib  chiqamiz.  M anba  bilan  bog'langan  Л a 
sanoq  sistemada 
ujq
  (xususiy)  chastotali  elektromagnit  to'lqin  tarqa­
layotgan  bo'lsin.  Kuzatuvchi  turgan 
К
  sanoq  sistemaga  nisbatan 
K
q
 
sistema 
x
  o'qi  bo'ylab 
V
  tezlik  bilan  harakatlanayotgan  deb  olamiz.
To'lqin  vektori  va  chastotasi  ishtirokida  komponentalari  quyidagi- 
cha  aniqlangan  4-vektor tuzamiz:
Bu kattaliklar haqiqatan ham  4-vektorni tashkil qilishini tekshirish 
uchun  uning 4-radius-vektorga skalyar  ko'paytm asini  hosil  qilamiz:
Bu skalyar kattalik bo'lib,  to'lqin fazasiga teng.  To'lqin fazasi  invariant 
kattalikdir,  ya’ni  bir  inersial  sanoq  sistemadan  ikkinchisiga  o'tganda