Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti

Tayanch  iboralar:  Shamol,  nurash,  jins,  sirt,  gorizontal,  chuqurlik,  deflyatsiya,  qum,  tepalik, 

amplituda,  qatlam,  eol,  muz,  parchalash,  relef,  denudatsiya,  akkumulyatsiya,  korroziya,  uyish, 

silliqlanish,  barxanlar,  dyupa,  less,  o’zan,  eroziya,  jar,  sel,  oqim,  bazis,  regressive  eroziya, 

chuqurlama, pekeplenar. 

  Daryo  soxillarida  o’simlik  bo’lmasa  shamolning  ishini  yaxshi  kuzatish  mumkin.  Shamol 

ayniqsa  cho’llarda  katta  ishlarni  bajaradi.  Bu  ish  shundan  iboratki,  shamol  qumlarni  surib  ketib, 

xarsang  va  toshlarga  olib  borib  uradi.  Qumlar  tog’  jinsi  sirtiga  kelib  uriladi,  sirtning  yuzi 

tekislanadi, juyaklar, chuqurliklar va xatto ikkala tomoni bo’sh joylar hosil bo’ladi.  

Shamol tog’ jinslarining buzilish maxsulotlarini bir joydan ikkinchi joyga ko’chirish ishini xam 

bajaradi.  Shamol  faqat  gorizontal  satxlarni  shipirib  ketish  bilangina  chegaralanib  qolmay,  balki 

mayda-mayda chuqirliklarga xam kirib, u yerdan tog’ jinslarining nurash maxsulotlarini olib chiqib 

ketadi. Faqat mana shu “deflyatsiya” ishi natijasida cho’l tog’ jinslari batamom buziladi.  

Shamol faqat mayda changlarnigina uzoq joyga uchirib keta oladi. Qumni esa yer yuzasidan bir 

oz  ko’tarib  uchirib  ketadi  va  uzoq  joyga  bormay  qum  tepaliklar  ko’rinishida  to’playdi.  Qum 

tepaliklar faqat saxrolarda va dengiz soxillarida, shuning dek qisman katta daryolarning buyida xam 

hosil  bo’ladi.  Qumtepaliklar  taqsimlashgan  xolda,  shamolga  perpendikulyar  joylashgan  bo’lib, 

ba'zan ularning balandligi 120-130m ga yetadi. Ularning yillik siljish amplitudasi 20 m ga yetadi.  

Nurashdan  hosil  bo’lgan  maxsulotlarni  ko’chirishda  ham  shamol  katta  ish  bajaradi.  Doimo 

shamol bo’lib turganda chang katta qatlamlar hosil qilishi mumkin. 

Umuman shamol ta'sirida hosil bo’lgan barcha tog’ jinslari eol (yunoncha shamol xudosi) tog’ 

jinslari  deyiladi.  Shamol  suv  va  muzliklar  nurash  maxsulotlarini  bir  joydan  ikkinchi  joyga 

ko’chirish bilangina chegaralanmay, balki ular tog’ jinslarini mexanik ravishda parchalaydi va yer 

yuzasi relyefini o’zgartiradi. Bu narsa geologiyada denudatsiya jarayoni deyiladi.        

Shamolning  geologik  ishi  asosan  mana  bulardan:  deflyatsiya  (uchirish),  akkumulyatsiya 

(to’planish) va korroziya (uyish, silliqlanish)dan iborat.