Navoiy lison-ut tayr. Rajabova H

«Lison ut-tayr» poetikasiga doir 

 

Alisher  Navoiy  «Lison  ut-tayr»  dostonining  maydonga  kelishi  o`zbek 

klassik  adabiyotini  chuqur  falsafiy  mazmunli,  g`oyaviy-badiiy  yuksak,  janr  va 

poetik  uslub jihatdan tamoman yangi asar bilan boyitdi. Asar tom ma`nosi bilan 

Navoiy  badiiy  dahosining  original  qirralarini  o`zida  namoyish  ettiradi.  Biz  bu 

o`rinda    dostonning  badiiy  xususiyatlari    haqida    so`z  yuritib  shoirning  asar 

kompozitsiyasini  tuzish,  syujet  va  obraz  yaratishdagi  mahorati,  dostonda 

qo`llanilgan  ayrim    traditsion  tasviriy  vositalar,  asarning  formal-poetik 

xususiyatlari va badiiy tili haqida ba`zi mulohazalar bildiramiz. 

Muayyan  so`z  san`atkorining  badiiy  mahorati  haqida  so`z  yuritganda, 

avvalo, uning asar kompozitsiyasini  tuzishdagi o`ziga xosligi haqida to`xtalish 

maqsadga  muvofiq.  Chunki    u  yoki  bu  muallifnnig  bu  sohadagi  o`ziga  xosligi 

uning badiiy mahoratining muhim tarkibiy qismlaridan biridir. 

Doston  syujetining  kul`minatsion  qismi  Simurg`ni  izlagan  o`ttizta 

qushning  Simurg`  o`rnida  o`zlarini  ko`rish    voqeasida  ifoda  etilgan.  Bu  epizod 

doston syujetining echimi hamdir. Navoiy bu epizodni yuksak darajadagi poetik 

mahorat va so`z o`yini (tajnis san`ati) Simurg`-o`ttizta qush (si murg`) vositasida 

gavdalantirgan. 

So`z  ustasining  mahorati  ko`p  jihatdan  badiiy  adabiyotning  asosiy 

xususiyatlaridan biri hisoblangan obraz yaratishda, inson obrazini qay  darajada  

tasvirlashda  ko`rinadi.  Shu  jihatdan  «Lison  ut-tayr»  ga  murojaat  qilinganda, 

Navoiy  bu  sohada  ham  katta  muvaffaqiyatlarni  qo`lga  kiritganligi  ma`lum 

bo`ladi.  Albatta,  obraz  yaratish  sohasida  Navoiy  asarlariga  hozirgi  talablar, 

xususan  realistik  adabiyot  talablari  nuqtai  nazaridan  yondashib  bo`lmaydi.  Bu 

borada  o`zbek  klassik  adabiyoti  va  umuman  sharq  adabiyotining  o`ziga  xos 

spetsifik  xususiyatlarini  hisobga  olish  lozim.  Navoiy  asarlarida  romantik  tasvir  

bilan realistik elementlar yoki majoziy, fantastik va simvolik tasvirlar qo`shilib, 

uyg`unlikda  kelish  hodisasi  mavjud  bo`lganidek,  obraz  yaratish  tamoyillarda 

ham yuqoridagi  omillar amal qiladi. 

---

 

 

19

 

Navoiyning  «Lison  ut-tayr»  dostoni  turli-tuman  obrazlarning  butun  bir 

arsenalidir.  Dostonda  shoir  o`z  g`oyaviy  maqsadi  va  estetik  idealidan  kelib 

chiqib,  romantik,  realistik,  majoziy  va  simvolik  obrazlarning  har  xil 

namunalarini  yaratgan.  Bu  o`rinda  ularning  barchasi  haqida  so`z  yuritish 

imkoniyatidan tashqari bir hol ekanligini hisobga olib, shoirning obraz yaratish 

sohasidagi  badiiy  mahoratining  ba`zi  qirralari  haqida  fikr  yuritishni  ma`qul 

ko`ramiz. 

 

Dostonning obrazlar sistemasi bilan tanishish jarayonida  Navoiy mazkur 

asarda  o`z  ijodiga  xos  eng  ilg`or  an`analarni  davom  ettirib,  o`zbek  epik 

she`riyatining  obrazlar  tizimini    kengaytiriganligi  va  unga  qator  yangi 

xususiyatlar  baxsh  etilganligi  ma`lum  bo`ladi.  Bu  xususiyatlar  asosan 

quyidagilardan iborat: 

 

Birinchidan,  Navoiy  dostonda  o`zbek  epik  she`riyatining    obrazlar 

dunyosini yangi tipdagi obrazlar bilan boyitdi. Bu fikr dastavval asarning asosiy 

personajlari  hisoblangan  qushlar  obraziga  taalluqli.  Navoiyga  qadar  o`zbek 

adabiyotida qushlar obrazining ayrim namunalari mavjud bo`lsa-da, lekin bu hol 

birinchi  marta  «Lison  ut-tayr»  da  keng  masshtabda  namoyog  bo`ladi.  Navoiy 

qushlar  obraziga  muayyan  insoniy  fazilatlar  ato  etib  (jonlantirib),  badiiy 

shartlilikning  bu  qoidasi  asosida  qator  yangi  majoziy  obrazlar  yaratdi.  Ular 

o`zbek  she`riyati  xazinasiga  yangi    majoziy  obrazlar  yaratdi.Ular  o`zbek 

she`riyati  xazinasiga  yangi  durdonalar  bo`lib  qo`shilishdan  tashqari,  shoirni 

majoziy  obraz  yaratishning  mislsiz  nomoyandalaridan  biri  sifatida  ham 

gavdalantirib turadi. 

 

Ikkinchidan, «Lison ut-tayr»da  qalamga olingan ko`pgina masalalar real 

ijtimoiy zaminga asoslangan bo`lib, XV asrning ikkinchi yarmidagi O`rta Osiyo 

va  Xurosonda  mavjud  ma`naviy-axloqiy  vaziyatni  tasvirlashga  bag`ishlanadi. 

Bu  esa  shu  munosabat  yaratilgan    obrazlarning  realistik  mohiyat  kasb  etishiga 

olib    kelgan.  Bu  mulohaza  dostondagi  ko`pchilik  axloqiy-ta`limiy  hikoyatlarga 

tegishli. «Lison ut-tayr» hikoyatlaridagi obrazlar o`zlarining bu xususiyati bilan 

---

 

 

20

Navoiy 

«Xamsa»sidagi 

hikoyatlardan 

jiddiy 

farq 

qiladi. 

«Xamsa» 

hikoyatlaridagi asosiy obrazlar  an`anaviy ruhda bo`lib, shoir ularni o`z g`oyaviy 

maqsadiga  muvofiq  qaytadan  yaratadi.  «Lison  ut-tayr»da  esa  traditsion 

obrazlardan  tashqari  real  hayot  kishilari  obrazi  yaratilgan  hikoyatlar  ham 

talaygina. 

 

Uchinchidan,  mazkur  asarda  Navoiyning  satirik  va  yumoristik  shoir 

sifatidagi  talanti  o`zining  yangi  sifatlarini  yuzaga  chiqargan.  Tadqiqotchilar 

ta`kidlaganidek.  Navoiy  asarda  satirik  va  yumoristik  obrazlarning  o`ziga  xos 

takrorlanmas namunalarini bera  olgan. Bu shoirning shu xildagi obraz yaratish 

sohasida ko`rsatgan badiiy mahorati haqida etarli dalil bo`lib xizmat qila oladi. 

 

To`rtinchidan,  mazkur  asarda  o`zbek  adabiyoti  miqyosida  tamoman 

yangilik  bo`lgan  tragikomik    obrazlarning  go`zal  namunalari  uchraydi. 

Navoiyning  kichik  hikoyatlar  doirasida  mohirlik  bilan  chiza olgan  bu obrazlari 

shoirning    obraz  yaratish  borasidagi  alohida  muvaffaqiyati  bo`libgina  qolmay, 

uning  o`z  ijodidagi  obraz  yaratish  tamoyillari  yangi  xususiyatlar  bilan  boyitib, 

chuqurlashtirib va takomillashtirib borganligini ham ko`rsatadi. 

Doston  tarkibida  oddiy  mubolag`adan  tortib  ig`roq  (o`ta  mubolag`a)  va 

g`ulu  (aqlga  sig`maydigan,  imkoniyatdan  tashqari  mubolag`a)  gacha  uchratish 

mumkin.  Mana  xarakterli  bir  misol.  «Pahlavonning  qismati»  hikoyatining 

qahramoni ertalab o`n botmon, kechqurun ham xuddi shuncha, bu ikki oralig`da 

yana  besh  botmon,  jami  yigirma  besh  botmon  ovqat  eydi.  Aqlga  sig`maydigan 

mubolag`ali  tasvir!  Hikoyatda  bu  mubolag`a  bejiz  keltirilmagan.  Pahlavon 

shuncha  ko`p  ovqat  eyishiga  qaramay,  biron  foydali  ish  bilan  shug`ulanmaydi. 

Shuningdek,  u  favqulodda  ro`y  bergan  safar  azoblariga  bardosh  bera  olmay, 

yo`lda  sharmandalarcha  halok  bo`ladi.  Binobarin,  pahlavonga  berilgan 

mubolag`ali xarakteristika  uning  faoliyatiga zid  keladiki, bu obrazning kulgili 

chiqishiga  olib  kelgan  yoki  «Hayratda  qolgan  oshiq»  hikoyatida  shoir    shoh 

qizining  kanizaklari  har  yumushga  qobil,    qo`ldan  kelmaydigan  ishlarni  ham 

---

 

 

21

bajaruvchi  tadbirkor  qizlar  ekanligini  quyidag`i  o`ta  mubolag`ali  satrlar 

vositasida tavsiflaydi: 

Choragarlikda muqarrar har biri, 

Sohiru sho`xu fusungar har biri. 

Makru afsun g`oyatig`a etguchi, 

Pashsha birla pilni juft etguchi. 

O`ylakim pashsha o`zin ko`rmay kichik. 

Pil o`zin topmay ulug`roq jussalik. 

Alishekr Navoiy ulkan so`z sehrgari sifatida baytlardagi aynan bir so`zni  

yangi-yangi  ma`nolarda qo`llaydi.  Bu klassik poetikada   tajnis deb  nomlangan. 

Tajnis san`atining asosiy talabi shakldosh so`z va iboralarni har xil ma`nolarda 

ishlata  bilishdir.  Masalan,  Navoiy  «shayx  San`on»  asarida  «bir  oy»  iborasini 

ikki ma`noda ishlatgan: 

Har nafas bir oydin ortib mehnati, 

Bu edi bir oyg`a tegru holati. 

Avvalgi  misradagi  «bir  oy»  iborasi  mahbubaga  nisbatan  qo`llanilgan 

bo`lsa, ikkinchi misrada esa yilning ma`lum bir muddati–oy (30 kun) ma`nosida 

kelgan. Dostonda kul, g`arq, yosh, but, qush, ko`z va boshqa so`zlar vositasida 

tajnis hosil qilingan  chiroyli  baytlar, tajnisli qofiyalar ham uchrab turadi. 

Quyidagi baytda bir  so`zni uning har xil grammatik formalari bilan turli 

variantda  takrorlash  vositasida  (ishtiqoq  san`ati)  ajoyib  so`z  o`yini  yuzaga 

kelgan: 

Goh behol erdi, goh o`z holida, 

Lol o`lub ashob aning ahvolida. 

Mazkur takror Shayx San`on holatini psixologik tasvirlashda qo`l kelgan 

bo`lsa,  uning  mahbubasi  tomonidan    aytilgan  quyidagi  so`zlarda  boshdan-oyoq 

takror qo`llanilib, nozik kinoya ma`nosi hosil qilingan: 

Ne hayo fahm o`ldi sendin, ne adab, ajoyib so`z o`yini yuzaga kelgan: 

 

---

 

 

22

Goh behol erdi, goh o`z holida, 

Lol o`lub ashob aning ahvolida. 

 

Mazkur takror Shayx San`on holatini psixologik tasvirlashda qo`l kelgan 

bo`lsa,  uning  mahbubasi  tomonidan    aytilgan  quyidagi  so`zlarda  boshdan-oyoq 

takror qo`llanilib, nozik kinoya ma`nosi hosil qilingan: