Navoiy kon metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti konchilik fakulteti

Ochiq usulda qazib olish texnologiyasi

“Texnologiya” termini umumiy holatda qandaydir bir texnik ishlab chiqarish ishlarini bajarishni tashkil etish usullari, vositalari to’g’risidagi bilimlar majmuidir.

Texnik vositalarning quvvatini hisobga olgan, fundamental bilimlar qonuniyatlariga asoslangan usullar bilan qazib olinadigan va mexanizatsiyalashtirilgan qabul asosida tashkil etilgan, bir-biri bilan aloqador kon ishlari jarayonlari yig’indisiga konlarni qazish texnologiyasi deb aytiladi.

Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish texnologiyasi ikkita aspektni o'z ichiga oladi:

• ishlab chiqarish jarayonlari texnologiyasi (qazib olish, tashish va tog’ jinslarini g’aramlash);

• ochiq kon ishlari texnologiyasi (kon laqimlari kompleksi sifatida karyer muhiti va vaqti bo'yicha konni qazib olish qurilishi va rivojlanishi).

Ishlab chiqarish texnologiyasi qo'yidagilarni o'z ichiga oladi: asosiy ishlab chiqarish jarayonlari printsiplari, vositalari, mexanizatsiyalash komplekslari va tashkil etish sxemalarini; tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash, qazish-yuklash ishlari, tashish, g’aramlash va kon massasini bo'shatish.

Ochiq kon ishlari texnologiyasi karyer parametrlari, kon lahimlarini o'tish usullari, karyerda kon ishlarini rivojlanish sxemasini, ochish usullari va qazib olish sistemalarini, mahsulot sifatini boshqarish usullari va vositalari, kon ishlarini rejalashtirish va tashkil etish printsiplarini qarab chiqadi.

Aytib o'tilgan ishlar ma'lum bir tartibda o'tkazilishi kerak. Har bir ish orasida texnik sharoitlarni ta'minlay oladigan kerakli vaqt oralig’idagi ochish va qazib olish ishlari frontini, asbob uskunalar va konni butunligicha ishlatishda ishlab chiqarish va xavfsizlik ishlarini to'qri taqsimlashni tashkil etish lozim. Karyer maydoni chegarasida yoki uning uchastkasida tartibli va ketma-ket bajariladigan ochiq kon ishlariga qazish tizimi deb aytiladi. Qabul qilingan qazish tizimi qo'yidagilarni ta'minlashi kerak:

• 
  ishning borishidagi xavfsizlik;
  
• 
  ularning rejalashtirilishi va iqtisodiy samaradorligi;
  
• 
  kar’erning ko'zda tutilgan ishlab chiqarish quvvati;
  
• 
  zaxiralarning to'liq olinishi;
  
• 
  barcha foydali qazilmalardan kompleks foydalanish;
  
• 
  kon-zaxira (nedr) va atrof muhit muhofazasi.
  

Uzoq vaqt ishlatiladigan kon laximlariga (xandak va yer osti laximlari), qoplovchi jinslarni tashishga, foydali qazilma boyliklarini yerning ustki qismida joylashgan qabul qilish punktlariga etkazishga, yerning ustki qismidan ishlab turgan gorizontga materiallarni, asbob-uskunalarni va odamlarni tashib keltirishni ta'minlab turuvchi ya'ni yerning ustki qismidan kar’er va zaboyning ishlab turgan joyigacha transportning kelishini ta'minlanishiga konni ochish tizimi deb aytiladi. Quvvati va unumdorligi katta bo'lgan kon mashina mexanizmlarini va uskunalarini ishlatish uchun, ochiq kon ishlari ishlab chiqarishida kon laximlari (keng maydonchalar, katta uzunlikdagi pog’onalar va h.) katta o'lchamlarda bo'lishi kerak. Karyerda ishlatiladigan ekskavatorning unumdorligi yiliga 10 million tonnagacha tog’ jinslarini yuklashga erishishi uchun, yuqori malakali kadrlar bilan ta'minlanishi va ishlab chiqarishni aniq tashkil qilish kerak.

Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish uchun foydali qazilma koni yer sathidan unchalik ham katta chuqurlikda yotmasligi yoki qazib olish iqtisodiy samaradorligi yer osti usuliga qaraganda katta bo'lganda qo'llaniladi. Ochiq kon ishlarini olib borishda yana quyidagi shart-sharoitlarga e'tibor qaratiladiki, ular orqali ishlab chiqarish xavfsizligiga erishiladi: yer ustki va yer osti suvlarini chetlashtirish, qordan himoya qilish, ko'chib ketishi va qulab tushishi mumkin bo'lgan pog’onalarning qiyaligini ta'minlash va mustahkamlash, hamda boshqa bir qancha tadbirlar. Karyerlarda atmosferadagi changning va gazning ko'payishi ko'p hollarda burg’u quduqlarni qaziganda, ekskavatorlar yordamida kon massasini ko'p marta yuklaganda, joylarda yong’in bo'lganda (ko'mirni qazib olishda), dizel yonilg’ili mashinalar ishlaganda, karyer yuk mashinalari muntazam harakat qilganda va boshqa kamchiliklar tufayli yuz beradi. Bunday hollarda ish joylarini shamollatish, changga va yong’inga qarshi tadbirlar o'tkazish kerak.

Nishablarni tashkil etuvchi jinslar ko'pincha beqaror holatda bo'ladi. Muayyan sharoitlarda va tortishish kuchi ta'sirida ular qiyalikdan pastga siljiy boshlaydi. Natijada talus, kurum, ko'chkilar va ko'chkilar paydo bo'ladi.

Surilmalar va burmalar

Surilish. Tik yon bag'irlarda, ayniqsa tog 'jinslari rivojlangan hududlarda, fizik nurash jarayoni faol. Qoyalar yorilib, qoldiqlari dumalab tushadi va qiyalik tekislanadigan joyga siljiydi. Bu jarayon to'kilish deb ataladi.

Nishablarda, qazishmalarda, karerlarda toshlarning harakati.

Karyerdagi tog 'jinslarining deformatsiyalanishi ochiq kon paydo bo'lgandan so'ng darhol boshlanadi va deyarli butun xizmat muddati davomida ro'y beradi.

Doimiy va tsiklik deformatsiya jarayonlarini farqlash. Uzluksiz bo'lganlarga cho'kish, talus, sufuziya va sirtni siljitish kiradi; davriy - ko'chkilar, qulashlar va boshqalar.

Ko'chki - bu tog 'jinslari massasining nisbiy sekin siljishi (siljishi) bo'lib, ular statsionar massiv bo'ylab sodir bo'ladi. Ko'chirilgan massa ko'chki jismi, ko'chma jismi harakatlanayotgan sirt esa sirg'aluvchi yoki siljigan sirt deb ataladi.

Bu tog 'massasida plastmassa qatlamlar, qatlamlar va zaif kontaktlarning mavjudligi bilan bog'liq bo'lgan qiyalik barqarorligining buzilishining eng keng tarqalgan va eng katta turi. Suruladigan sirt, agar u ochiq chuqurga tushgan qatlamlarning kontaktlari bilan mos tushsa, tekis bo'lishi mumkin. Bir jinsli jinslarda sirg'aluvchi sirt dumaloq silindrsimonga yaqin joylashgan. Eng umumiy ko'rinishida toymasin sirt - silindrsimon va tekis yuzalarning birikmasi bo'lib, ular strukturaviy zaiflashuvga to'g'ri keladi. Ko'chkilarning xarakterli xususiyati - deformatsiyaning sekin (bir necha oydan bir necha yilgacha) rivojlanishi, so'ngra massivning tez qulashi.

Yiqilish - bu tog 'massasi yoki tog' jinslarining tez siljishi, qiyalikni tashkil etuvchi tosh massasining siljish qismini maydalash bilan birga (ko'chkidan asosiy farqi - rivojlanishning yuqori tezligi). Shishgan jinslarning bo'linadigan yuzasi, qoida tariqasida, massivning turli xil strukturaviy zaiflashuviga to'g'ri keladi va tog 'jinslarining ichki ishqalanish burchagidan oshadigan qiyalikka ega. Yiqilishning faol bosqichi deyarli bir zumda ro'y beradi, bu esa odamlar uchun va ostidagi skameykalarda ishlaydigan mexanizmlar uchun katta xavf tug'diradi.

Loy-bu suv bilan to'yingan oqim ko'rinishidagi buzilgan tuzilishdagi qumli-argilli jinslarning ayrim turlarining suyuq holatiga o'tishi, ular qirralarning bo'ylab 4-6° yoki undan kamroq burchak ostida tarqaladi. Loy toshlari toshning katta qismini egallaydi, juda jadal rivojlanadi va ko'pincha halokatli bo'ladi.

Qichqiriq - katta qiyaliklarning sirtga yaqin qismini vayron qilish va siljitish. Talus ancha vaqt (bir necha yil) davomida shakllanadi va har xil jinslarga xosdir. Ular skameykalarning maydonlarini qisqartirish orqali chuqur tomonining umumiy qiyaligi tekislanishiga olib keladi.

Cho'kish - bu o'z og'irligi, tashqi yuklar, atmosfera yog'inlari namlanishi, dinamik yuklar va boshqalar ta'sirida tabiiy va buzilgan tuzilishdagi juda g'ovakli bo'sh jinslardan tashkil topgan skameykalar va chiqindilar yuzalarining tekis bo'lmagan vertikal cho'kishi. Cho'kish paytida, qoida tariqasida, uzluksiz toymasin sirt hosil bo'lmaydi. Bu odatda barqarorlikning buzilishining eng xavfli turi, lekin jiddiy nosozliklar, baxtsiz hodisalar va shikastlanishga olib kelishi mumkin.

Yer osti suvlari ta'siridan kelib chiqadigan filtratsiya deformatsiyalari shish, suv toshqini, mexanik siqilish va yoriqlar bo'ylab filtrli o'tkazishga bo'linadi.

Filtrli toshqin - bu qisman suv bosgan qumli yonbag'irlarning barqarorligini buzish, tortishish kuchi va gidrodinamik bosim ta'sirida sodir bo'ladi.

Ko'chki bilan kurashda etakchi rolni profilaktika choralariga berish kerak, chunki ko'chki sodir bo'lganda uni bartaraf etishdan ko'ra uni oldini olish ancha oson, xavfsizroq va arzonroq. Profilaktik choralarga quyidagilar kiradi:

a) tog 'jinslarining yotishining geologik va gidrologik sharoitlarini, ularning mustahkamligini, kon maydonining strukturaviy va boshqa xususiyatlarini puxta o'rganish;

b) karerlar yonbag'irlarining barqarorligini hisoblab, kon loyihasini tuzishda yotoq sharoitini, tosh xususiyatlarini va konning xususiyatlarini to'liq hisobga olish;

v) loyihani tabiatda aniq amalga oshirish, ayniqsa, ochiq konning taxmin qilingan parametrlari nuqtai nazaridan (qirralarning va qirralarning qiyalik burchaklari va boshqalar);

d) drenaj ishlarining sifatli va o'z vaqtida bajarilishi, shu jumladan qiyaliklarni tashkil etuvchi tog 'jinslarini chuqur drenajlash, karer yaqinidagi yer yuzasini drenajlash va uning yon yuzasi;

e) tizimli minerodereya va gidrogeologik kuzatuvlarni tashkil etish, muntazam namuna olish va sinovdan o'tkazish, massivning strukturaviy zaiflashuvchi yuzalarining joylashishini aniqlash, olingan ma'lumotlarni tahlil qilish va ochiq kon parametrlarini, tuzatish texnologiyasi va tartibini tezkor tuzatish. loyihada qabul qilingan kon ishlari.

Bu choralarni amalga oshirayotganda, qoida tariqasida, ko'chkilarning oldini olish yoki ularning zararli oqibatlarini minimallashtirish mumkin.

Ko'chkilarga qarshi kurashish uchun er massalarini mahkamlashning turli mexanik va kimyoviy usullari, muzlatish va tsementlash usullari taklif qilingan. Ammo qazib olish amaliyotida ular yuqori narx va etarlicha yuqori samaradorlik tufayli hali keng qo'llanilishini topa olishmagan. Tajriba shuni ko'rsatadiki, ko'chkilarga qarshi kurashning samaradorligi ko'p jihatdan ko'chkilarning sabablari qanchalik ishonchli aniqlanganiga va ularni bartaraf etish ishlari qanchalik o'z vaqtida boshlanganiga bog'liq.

Loy va qumli-toshli toshlardan tashkil topgan karerlarda qiyaliklar barqarorligining buzilishining eng ko'p uchraydigan sabablari bu toshlarni sug'orish va ularning mustahkamlik xususiyatlarining pasayishi bo'lgani uchun, bu sharoitda ko'chkilar bilan kurashishning asosiy choralari samarali drenajdan iborat, yer usti suvlarining oqishini ta'minlash va filtr maydonlarini ortiqcha yuklash.

Toshli va yarim qoyali toshlardan tashkil topgan karerlarda qiyaliklar barqarorligini ta'minlash uchun quyidagilardan foydalaning.

a) konturga yaqin zonalarda burg'ulash va portlatish ishlarini olib borishning tegishli texnologiyasi (blokda quduqlarni mikro kechiktirilgan portlatish va boshqalar);

b) qirralarning maxsus qiyaligi (oldindan kesish, silliq portlatish);

v) zaiflashgan joylarni sun'iy mustahkamlash.

Ko'p hollarda, atmosfera yog'inlari qazib olinadigan minerallar va toshli toshlarni sug'orishning asosiy manbai hisoblanadi. Yer yuzasidan suv oqishini ta'minlash uchun uning yuzasi gradusli bo'lib, uni karyerni bo'ronli suvdan himoya qiluvchi drenaj ariqlari tomon qiyalik beradi. Yomg'ir va erigan suv oqishi uchun qirg'oq joyidan uzunlamasına va ko'ndalang oluklar tayyorlanadi va qirg'oqqa tegishli nishab beriladi (kamida 5°).

Chuqur drenaj yotqizilgan tomonda suv bosimi yuqori bo'lgani uchun zaif va o'rta mustahkamlikdagi tog 'jinslarining yumshoq va moyil yotqizilishidan kelib chiqadigan katta ko'chkilarning yon bag'irlarini himoya qiladi. Chuqur drenajlash suvga cho'kadigan quduqlar, filtrlari orqali va boshqariladigan er osti ishlarida, o'z-o'zidan oqadigan qiya yoki gorizontal quduqlarda va ba'zida yutish quduqlarida amalga oshiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   https://cyberpedia.su/3x8659.html
   
2. 
   https://studopedia.net/3_54270_tema--dvizhenie-gornih-porod-na-sklonah.html
   
3. 
   https://revolution.allbest.ru/manufacture/00448652_0.html
   
4. 
   https://helpiks.org/4-8279.html
   
5. 
   https://yandex.ru/patents/doc/RU2582414C1_20160427