Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti «davlat va huquq nazariyasi»

 
HUQUQ TIZIMINING TAMOYILLARI. 
Huquq tizimi tarixi ob’yektiv shakllanuvchi hodisa bo’lganligi sababli, uning huquq normalari, 
huquq institutlari va huquq sohalariga ajratish ham ob’yektiv timoiyillri bu jamiyatda har bir huquq 
sohasi bilan kishilar o’rtasidagi ijtimoiy munosabalarni tartibga solishdir. Bu ijtimoiy munosabatlar 
o’zining mazmuni va davlat boshqaruvining qaysi sohasiga tegishli ekanligi bilan farq qiladi. 
Jamiyatning iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy tuzilishidan kelib chiqqan hilma-il ijtimoiy munosabatlar 
shu munosabatlarni tartibga soladigan huquqiy normalarining turini belgilab beradi.Shuning uchun 
ham huquq institutlar va huquq sohalariga hamda huquq nurmalariga, huquq tizimiga bo’lishning 
bosh asoslaridan biri bu huquq bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlardir. Bu ijtimoiy 
munosabatlar huquqiy tartibga solish predmeti deb ataladi. Huquqiy tizimining ikkinchi asosiy belgisi 
huquqiy tartibga solish usulidir. Bu esa davlat organlari tamonidan ijtimoiy munosabatlarni tartibga 
solishda qo’llaniladigan huquq usullarining yig’indisidir. Bunday huquqiy usullar yuridik faktlarning 
paydo bo’lishida, huquqiy munosabatlarning sub’yektlarini va ularning huquqiy holatii aiklashda, 
tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabat ishtirokchilarning huquq va burchlarini belgilashda davlat 
organlari tamonidan qo’llaniladi. Huquqiy tartibga solish usuli quyidagi uchta holat bilan belgilanadi. 
a) sub’ektiv huquq va majburiyatlarni - yuridik majburyatlarni belgilash tartibi.
b)Su’bektlar harakati darajasini belgilash: 
v) Su’bektiv huquq va majburiyatlarini ta’minlash ykllari bilan. Huquqiy tartibga solish usuli huquq 
sohalarini takkoslaganda yakqol namoyon bo’ladi. Chunonchi jinoyat huquqida bu usul buyicha 
«kattik» huquqiy tartibga solish ko’rinadi. Masalan; bezorilik, ugirilik, vrachning kasalga o’z 
vaqtida yordam bermaslik jinoyatlarida.

huquq tizimini soxalarga bo’lish asoslarining kriteriyasi (mezoni) bo’lib nima 

xizmat qiladi degan savol tugiladi.Xozirgi zamon yuridik fan nuqtai nazaridan bunday asos bo’lib 
xuquqiy tartibga solishning predmeti va xuquqiy tartibga solishning metodi xisoblanadi. 
huquqiy tartibga solishning predmeti va metodi - bu xuquqni soxalarga ajratishning bir muncha 
to’g’rirok asosi bo’lib xisoblanadi.xuquqiy tartibga solishning predmeti - bu xuquqning nimaga ta'sir 
etishini kursatadi. 
Har qanday xuquq soxasi shunday xuquqiy normalarni birlashtiradiki, ular o’z navbatida ijtimoiy 
munosabatlarning aynan, sifatan aniq turlarini tartibga soladi.xuquq normalari va xuquq soxalarining 
birlashuvi xuquq ijodkorligi xoxish irodasiga bog’liq bo’lmagan xolda ob'ektiv sabablar asosida 
yo’zaga keladi. 
Bir xuquq soxasining ikkinchi xuquq soxasidan farqining asosiy faktori bo’lib, tegishli xuquq
soxalari tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning o’ziga xosligidir.Bu xoslik ularning maqsad 
va vazifalaridan kelib chiqadi. 
Masalan, ma'lum xuquqiy munosabatlarning fuqarolik xuquqiy (mulkiy va nomulkiy) 
munosabatlaridan farqlari. 
huquqiy tartibga solishning predmeti - bu ma'lum xuquq soxasi normalari ta'sir qiladigan sifatan 
bir xil turdagi ijtimoiy munosabatlardir. 
huquq normalarini xuquq soxalariga bo’lishda xuquqiy tartibga solish predmeti bosh rolni 
uynaydi. 
Har qanday xuquq soxasi o’ziga xos bo’lgan xuquqni tartibga solish usuliga (metodiga) 
ega.Ijtimoiy munosabatlarga ta'sir etish usullarining o’ziga xos xususiyatlariga hamda ular o’rtasidagi 

---

74 
farklarni belgilovchi tomonlariga ijtimoiy munosabat ishtirokchilarining o’ziga xos xarakterga egaligi 
ta'sir etadi. 
Ma'lumki, huquq soxalarida xokimiyatlilik asosidagi majburlash usuli bo’lsa, boshqalarida 
tomonlarning tengligi asosidagi usul va uchuinchisida esa, cheklangan xarakatlarni takiklash usuli 
yuqorida bo’ladi. 
huquqiy tatibga solish metodi - bu xuquq soxalarining tartibga solish predmeti bo’lib xisoblangan 
ijtimoiy munosabatlarning ma'lum turlariga ta'sir etish usullaridir. 
huquqiy tartibga solish usuli bevosita xuquqiy tartibga solishning predmeti bilan 
belgilanadi(aniqlanadi).xuquqiy tartibga solish ususlining asosiy xarakteristikalariga quyidagilarni 
kiritish mumkin: 
huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining mavkei (polojenie), xarakteri va ular o’rtasidagi o’zaro 
xuquq va majburiyatlarning taksimlanishi; 
huquqiy munosabat ishtirokchilarining o’zaro sub'ektiv xuquq va majburiyatlarining yo’zaga 
kelish asoslari tartibi (ya'ni zarur xuquqiy munosabatlarni yo’zaga kelishi uchun asos bo’luvchi 
yuridik faktorlar); 
sub'ektiv xuquqning bo’zilishi yoki sub'ektiv majburiyatlarni bajarmaslik oqibatida xuquqka xilof 
xulqning yo’zaga kelishi bilan bog’liq yuridik oqibatlarning xarakteri (xuquq normalari talablari va 
ularni qo’llashdagi xatoliklar (bo’zish) uchun davlatning majburlov choralarini qo’llash). 
Shunday qilib, xuquq normalari xuquqiy tartibga solishning predmeti va usuli (metodi)ga mos 
xolda xuquq soxalari buyicha chegaralanadi.Davlat va xuquq nazariyasi fanida xuquq tizimini 
soxalarga bo’lish asoslari muammosi xozirda ham baxsda sabab bo’lib kelmokda.
Huquqiy tartibga solish asosan 2 usulga bo’linadi.; 1) hokimiyat buyrugi usuli yoki avtoritar 
usul. 2) dispozitiv yoki avtonomiya usuli. Avtoritar usulda huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi 
taraflardan biri davlat bo’lib, u sub’yektlarning huquq va burchlarini paydo bo’lishligini aniq 
belgilaydi. U hokimiyat huquqiga ega bo’lib, «kattik tartib urnatadi. Bu usul ma’muriy, jinoiy va 
konstitutsiyaviy huquq sohalarida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda keng qo’llainiliadi. 
Avtonomiya usulda huquqiy munosabat ishtirokchilariga teng majburiyat belgilaydi. Taraflarning 
huquq va burchlari ularning kelishuvi bilan paydo bo’ladi., o’zgaradi va bekor bo’ladi. Bu usul 
fuqarolik va oila huquq sohalarida ko’prok ishlatiladi. 
Demak O’zbekiston Respublikasida huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish 
predmeti va usuli bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan; fuqarolik va mehnat huquqiy munosabatlari 
o’zaro uhshash bo’lsada, ularning tartibga solish predmeti va usuli turlichadir. Fuqarolik huquqi 
ijtimoiy munosabatlarning tartibga solish predmeti buyicha mulkiy bo’lmagan va mulkiy 
munosabatlarni o’rgantadi. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish usuli buyicha ham bu ikki huquq 
sohasi bir biridan farq qiladi. Fuqarolik huquqida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish usuli 
buyicha da’vo arizasi sudga beriladi. Sud bu ishlarni ko’rib hal qiladi. Mehnat huquqi buyicha 
hodimlarning mehnat nizolari korhonalar va tashkilotlarning mehnat nizolarini hal q’ilish 
komissiyalariga, , keyin kasaba uyushmalarida quriladi. Hodimlar bularning karzlariga rozi 
bo’lmasa keyin mehnat nizosi to’g’risida ariza bilan sudga murojaat qiladi. Sud mehnat nizolarini 
ko’rib hal qiladi. 
Huquq tizimi va qonunchilik tizimining o’zaro munosabatlari 
huquq normalari bir tomondan - bu xuquq ijodkorligi organlarining sub'ektiv, ongli - erkiy 
faoliyati mevasidir. 
Ikkinchi tomondan esa, xuquq normalari xuquq tizimining tabiiy elementi sifatida fakatgina 
ijtimoiy xayotning ob'ektiv ifodalangan xollarda bo’lishi mumkin.Shuning uchun ham xuquq 
normalari ob'ektiv bo’lib, xuquq ijodkorligi organining erki - irodasidan mustaqil bo’lib. U 
munosabatlarni tartibga solish mustuqil normalar guruxlariga birlashadilar.xuquq ijodkorligi organi 
ma'lum normani yo’zaga keltira turib, uni u yoki bu xuquq soxasiga o’zining xoxish - istagiga ko’ra 
kirita olmaydi.Agarda norma ma'lum ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan ekan, u 
o’z navbatida shunday munosabatlarni tartibga soladigan xuquq soxasi tarkibiga kiradi. 

---

75 
Qonunchilik tizimi esa boshqa tamoyil (printsip)ga binoan tuziladi.Uning shakllanishida sub'ektiv 
faktorlar ahamiyatli urni tutadi.Bu faktorlar o’z navbatida xuquqiy amaliyot talablari hamda kishilar 
o’rtasidagi munosabatlarning o’zgarib turishi zaruriyatlarini xisobga olshi bilan shartlanadi. 
Qonunchilik tizimi - bu huquq normalarini ifoda etish shakli bo’lib hisoblanadigan huquq 
manbalarining majmuidir. 
Shuning uchun ham xuquq qonunchilikdan tashkarida amalda bo’lmaydi.Ular shaklan va 
mazmunan munosabatda bo’lishadi. xuquq normalari va uning turli tuzilishi ko’rinishlari 
o’zlarining rial ifodasini va tashki ko’rinishini aynan qonunchilikda topadi.Shu ma'noda xuquq 
tizimi qonunchilik tizimi bilan umuman mos keladi. 
Shu bilan birga ular elementlari va mazmuniga ko’ra bir-biridan ajralib turadi.Aytilganidek, 
xuquq tizimining boshlangich elementlari bo’lib gipoteza, dispozitsiya va sanktsiya 
xisoblanadi.Qonunchilik tizimining boshlangich elementi bo’lib esa, normativ xuquqiy aktning 
moddasi xisoblanadi, bu modda xar doim ham xuquq normasining xar uchala elementini o’z ichiga 
olavermaydi. 
Ko’rinib turibdiki, bitta normativ xuquqiy akt mazmunan turli xil ijtimoiy munosabatlarni 
tartibga solishi mumkin (bir necha xuquq soxalariga tegishli normalarni), shuning uchun unda 
tartibga solishning ma'lum kat'iy ko’rinishdagi predmeti yoki uchuli (metodi) bo’lishi mumkin 
emas.Shu sababli xuquq soxasi qonunchilik soxasiga xar doim ham to’g’ri mos kelavermaydi. 
Qonunchilik tizimi o’z ichiga qonunchilik soxasi turlarini hamrab oladi: 
a.
soxa qonunchiligi (bitta xuquq soxasiga tegishli predmet xisoblangan, sifatan ma'lum bir 
ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan normalarni o’zida mujassamlashtiradi).Bunga xuquqiy 
soxa va qonunchilik soxasi mos keladi - yer, oila, jinoyat qonunchiligi va x. 
b.
ichki xuquq soxasi qonunchiligi- turli xil soxaga tegishli ijtimoiy munosabatlarni tartibga 
soluvchi, soxaosti va xuquq institutlari normalarini ifoda etadi - avtorlik qonunchiligi (fuqarolar 
xuquqi qonunchiligi…). 
c.
kompleks (majmua) qonunchiligi - nisbatan mustaqil bo’lgan ijtimoiy xayotning tarkibi 
bo’lgan, ko’rinish mazmuniga ko’ra turlicha bo’ladi.