Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti «davlat va huquq nazariyasi»

Davlatning vujudga kelishi. 
Ishlab chiqarishni tashkil etish va nazorat qilish, oziq-ovqat va boshqa resurslarni saqlash, 
taqsimlash, qo’shni guruhlar bilan ayirboshlash, yer uchastkalarini qayta taqsimlash zaruriyati 
kerakli bilimlarga va mahoratlarga ega bo’lgan maxsus qatlamlarning ajralib chiqishiga olib kelgan. 
Boshqaruvchilar faoliyati asta-sekin ixtisoslashib doimiy kasbga aylanib bordi. Ijtimoiy 
hokimiyat jamiyatni boshqaruvchilar - ma’muriy oqsuyaklar, zodagonlarning hukmronligiga 
aylandi. Urushlar himoya vositasidan qo’shimcha ishchi kuchini qo’lga kiritish vositasiga aylandi. 
Asirlar qullarga aylantirildi. Mulkiy tengsizlik bilan bir qatorda ijtimoiy tengsizlik yuzaga keldi. 
Davlat bu ma’lum hududda yuqori hukmronlikka ega tashkilotdir. Italiyalik tafakkur Nikkola 
Makkavelli (1469-1527) dalatga stato (lotin tili statis – status) degan ma’no bergan. Aristotel – 
davlat aql idroki, haqiqat, chiroy va umumiy huzur-halovat, degan edi. T. Gobbs – davlatni 
jahannomga teng deb, uning og’zidan olov chiqadi, burnidan tutun, nafasi ko’mirni kuydiradi, 
bo’ynida kuch bor va uning oldida daxshat ham yordam beraolmaydi, degan edi. 
O’z mavqelaridan foydalanib tobora ko’proq yer, mol –mulk, harbiy o’ljalarni egallab ola 
boshlagan dohiylar, lashkarboshilar, kohinlar - ruhoniylar guruhi ajralib chiqa boshladi. Ularning 
hokimiyati shaxsiy manfaatni himoya qilishga, qullar va boshqariluvchilarni ushlab turish va 
bo’ysundirishga tobora ko’proq xizmat qila boshladi. Dohiylar va lashkarboshilar hokimiyati saylab 
qo’yilmasdan, asta-sekin meros bo’lib qola boshladi. Ularning atrofida doimiy harbiy drujina 
jamlana boshladi.
Urug’chilik demokratiyasi o’rniga harbiy demokratiya vujudga keldi. Urug’ a’zolari boshqaruvda 
ishtirok etishda davom etdilar, lekin hukmronlik qilish yo’lboshchilar va harbiylar qo’liga o’tdi. 
Iqtisodiyotda va jamiyat tuzilmasida yuz berayotgan o’zgarishlar keskin nizolarni keltirib chiqardi. 
Urug’-qabila tashkiloti sharoitida ularni hal etish imkoni bo’lmay qoldi. Boshqa siyosiy tashkilot 
zarur edi. Mana shu siyosiy tashkilot davlat bo’lib chiqdi.
SHunday qilib, hozirgi zamon tarixiy, 
etnografik,
arxeologik va boshqa ma’lumotlarning yorqin 
guvohlik berishicha, ibtidoiy jamoa tuzumining tabiiy rivojlanishi natijasida paydo bo’lgan jamoa 
tepasida turuvchi tuzilmalardan davlat tashkil topgan. Davlatlar tarixiy taraqqiyotning notekis 
rivojlanishi natijasida turli qit’alarda va turli xalqlarda turli vaqtlarda sodir bo’lgan hamda asrlar 
davomida, ba’zan ming yillab davom etgan. 
Davlatlarning tashkil topishi bu - insoniyatning ibtidoiy jamiyatdan sivilizatsiyaga yorib o’tishi 
edi. Dunyoda birinchi sivilizatsiya va davlatlar qadimgi SHarqda miloddan avvalgi IV-III ming 
yillikda tashkil topgan. Markaziy Osiyo hududida miloddan avvalgi I yillikning boshlarida ilk davlat 
uyushmalari paydo bo’la boshlagan. yevropaning ko’pgina xalqlarida ibtidoiy jamoa tuzumining 
yemirilishi va davlatning tashkil topish jarayoni o’rta asrlarda nihoyasiga yetgan. Afrika va yer 
yuzining boshqa ba’zi joylarida to XIX-XX asrlargacha davlatdan oldingi oila-urug’ munosabatlari 
yashab kelgan va bu yerlarda davlatning tashkil topishi tabiiy rivojlanish natijasida emas, balki 
yevropa mustamlakachiligi oqibatida vujudga kelgan. 
Davlat yaxshi ham yomon ham bo’lmaydi. U qonun va qoidalarga suyangan xolda odamlar, 
gruhlar o’rtasidagi kelishmovchiliklarni tartibga solib turish uchun zarur. 
Davlat jamiyatning muhim tarkibiy elementidir. U jamiyatda asosan siyosiy funksiyalarni 
bajaradi. Davlat jamiyat rivojining muayyan bosqichida yuzaga kelgan bo’lib, u o’zining 
shakllanishi va rivojlanishida uzoq va murakkab yo’lni bosib o’tgan. Dastlabki bosqichda davlat 
eng avvalo majburlashga asoslangan. Demokratiya sharoitida, ya’ni insoniyat XXI asrga qadam 

---

15 
qo’ygan bugungi kunda davlat sivilizatsiya talablariga mos tarzda rivojlanmoqda. Davlat 
hokimiyatni amalga oshiruvchi vositadir. Uning faoliyati hayotning hamma sohasiga ta’sir qiladi.
Islom Karimov davlat tushunchasiga shunday ta’rif beradi: