Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti geografiya o

Karta yordamida o`qib o`rganish 
Karta  mazmunini  tushunib,  undan  kerakli  ma’lumot  olish
 
kartani  o`qish
 
deyiladi.  O`quvchi  shartli  belgi  yordamida  kartada  tasvirlangan  voqea  va 
hodisalar to`g`risida fikrlab, so`ng ma’lumot oladi. Kartada voqea va hodisalar bir 
tomonlama  o`rganilmasdan,  u  bilan  bog`liq  bo`lgan  boshqa  ma’lumotlar  ham 
o`rganiladi.  Umumgeografik  kartada  tasvirlangan  bir  shaharni  misolida  olib 
ko`raylik.  Punsonning  katta  va  kichikligiga  qarab  aholi  yashaydigan  joyning 
aholisi  soni,  nomi  yozilgan  shrift  yordamida  (shakli,  kattaligi  bilan)  uni  siyosiy-
ma’muriy ahamiyati aniqlanadi. Agar shahar temir yo`l va avtomobil yo`li bilan 
bog`langan  bo`lsa,  u  transport  uzeli  ekanligi,  dengiz  bo`yida  yoki  kema 
qatnaydigan  daryo  bo`yida  bo`lsa,  u  port  hisoblanadi.  O`quvchining  geografik 
bilimi qancha keng bo`lsa, kartadan shuncha ko`p ma’lumot ola biladi. 
Matn o`qish bilan karta o`qishda katta farq bor. Kartada shartli belgi bilan 
voqea  va  hodisalarning  joylashishi  va  tarqalishi  to`g`risida  keng  ma’lumot  olish 
mumkin. Maydonli va chiziqli geografik ob’ektlarning yozuviga qarab egallangan 
maydonni  yoki  uzunligini  aniqlasa  bo`ladi.  Masalan,  Qorabo`g`ozgo`l  qo`ltig`i 
deb  yozilgan  nom  yordamida  kartadagi  ob’ektning  egallagan  maydonini 
tushunamiz,  agar  tog`  nomi  yozilsa  uzunligini  aniqlash  oson.  Masalan, 
O`zbekistondagi  Qurama  tizmasi  nomining  yozilishiga  qarab,  uning  qayerdan 
qayergacha cho`zilganligini bilsa bo`ladi. 

---

Kartani  o`qib  unda  tasvirlangan  tafsilotlarni  o`rganib,  voqea-hodisalarning 
tarqalish  qonuniyatlari  aniqlanadi.  O`zbekiston  Respublikasining  umumiqtisodiy 
kartasida  sug`oriladigan  maydonlarning  chegaralariga  qarab  bunday  yerlarning 
daryo  vodiylari  bilan  bog`liqligini  ko`rib,  ularning  joylanish  qonuniyatini 
aniqlash qiyin emas. 
Geologik  kartalar  yordamida  geologlar  foydali  qazilmalarning  tarqalish 
qonuniyatlarini aniqlashadi. 
Har xil mazmundagi kartalarni bir-biriga taqqoslash  yo`li bilan ham voqea 
va  hodisalarni  bir-biriga  nisbatan  aloqasini  bilsa  bo`ladi.  Geografik  kartalarni, 
geologik,  tuproq  va  o`simlik  kartalari  bilan  solishtirganda  ularning  o`zaro 
aloqalari  ko`rinib  turadi.  Masalan,  sho`rxok  tuproqlar  O`rta  Osiyo  sharoitida 
relefi pastroq bo`lgan joylarda uchraydi. 
Ikki  xil  mavzuli  kartalarni  ustma-ust  qo`yish  yo`li  bilan  voqea  va 
hodisalarning  o`zaro  bog`liqligi  va  rivojlanish  jarayoni  aniqlanadi.  Karta 
yordamida 
voqealarning 
rivojlanish 
jarayonini 
yaxshi 
bilsa 
bo`ladi. 
Respublikamizning  umumiqtisodiy  kartasi  bilan  istiqlolgacha  chop  etilgan 
shunday  kartani  taqqoslaganda  undagi  o`zgarishlar  aniq  namoyon  bo`ladi. 
Masalan,  ekin  maydonlarining  o`zgarishini,  shaharlar  sonining  ko`payishini, 
ishlab  chiqarilayotgan  sanoat  mahsulotini  oshib  borganini  ko`rish  mumkin. 
Maxsus  kartalar  bashorat  qiluvchi  kartalar  yordamida  bo`ladigan  voqea-
hodisalarni, masalan, Orol dengizining suv sathi o`zgarishini bilib olish mumkin. 
Geografik  kartalar  yordamida  hududni  kompleks  o`rganish  katta 
ahamiyatga  ega.  Shu  borada  o`rta  maktab  o`quvchilari  uchun  nashr  qilingan 
“O`zbekistonning  geografik  atlasi”  (1999)  va  har  bir  sinf  uchun  nashr 
qilinayotgan geografik atlaslarning xizmatlari kattadir.