Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti biologiyaning kontseptual asoslari

Gialoplazma (lat. hyaloplasrna – tiniq), asosiy plazma yoki matriks sitoplazmaning organoidlari va kiritmalarisiz asosiy qismi bo‘lib, u hujayraning asl ichki muhitidir.
Elektron mikroskop ostida gialoplazma gomogen va mayda do­nador tuzilishga ega. Sitoplazmaning fizik-ximik xususiyatlarini o‘rganish gialoplazmaning murakkab kolloid sistema ekanligini tasdiqlandi. Gialoplazmada turli biopolimerlar: oqsil, nuklein kislota, polisaxarndlar va boshqa moddalar bo‘ladi. Bu sistema zol (suyuq) holatdan gel holatiga yoki aksincha, gel xolatdan zol holatga o‘tishi mumkin.
Elektron mikroskopik tadqiqotlar gialoplazma tartibli joylashgan ko‘p tarkibli sistema ekanligini ko‘rsatdi. Gialop­lazma tuzilmalarsiz modda ko‘rinsa ham unda fibrillyar, ipsimon oqsil molekulalar hosil bo‘lishi yoki parchalaiishi mumkin. Masalan: oqsil tubulinlarning ayrim molekulalari gialoplazmada ma’lum sharoitda naysimon strukturaga aylanishi yoki par­chalanishi aniqlangan. Gialoplazmada glikolitik fermentlar, karbonsuv metabolizmi fermentlari, oqsil va lipid metabolizmining fermentlari, RNK va turli ionlar uchraydi. Gialoplaz­ma hujayraning turli tuzilmalarini o‘zaro bog‘laydi. Hujayra uchun zarur bo‘lgan moddalarnnng hammasi, xususan, aminokislotalar, yog‘ kislotlari, nukleotidlar, karbonsuv, turli ionlar, ATF hujayraning turli tuzilmalariga gialoplazma orqali yetkazib beriladi.
Yorug`lik va transmission elektron mikroskopda hujayrani ko`rinishi.

Hujayrani struktura tuzilishini elektron mikroskop ostida ko`rinishi.

Ximiyaviy analiz orqali hujayra tarkibida atmosfera va yer qobig‘ida keng tarqalgan moddalar borligi aniqlangan. Odam tanasining 96%4 elementdan: uglerod, vodorod, kislorod, azotdan tashkil topgandir. Kalsiy, fosfor, kaliy va oltingugurt esa odam tanasining 3% ini tashkil qiladi.

Oz miqdorda natriy, xlor, yod, temir, magniy bo‘ladi. Mis, marganes, kobalt, rux va boshqa mikroelementlar esa ulardan ham kam bo‘ladi.
Hujayraning hayotiy xususiyatlari tarkibidagi oqsilga bog‘liq. Modda almashinuvi, hujayra moddalarining yangitdan hosil bo‘lib turishi – hujayradagi hayotiy jarayonning asosini tashkil qiladi. Bu: assimilyatsiya yoki oraliq muhitdagi moddalarning sitoplazmaga aylanishi (tabiiy sintez), dissimilyatsiya – sitoplazmadagi moddalarning hujayra ehtiyoji uchun energiya hosil qilib parchalanishi; o‘sish – hujayraning ma’lum qismlarining kattalashuvi va yangitdan paydo bo‘lishi natijasida sitoplazma massasining oshishi: differensirovka – yangi funksional xususiyatlarning hosil bo‘lishi bilan hujayra tuzilishiniig murakkablashishi, harakatlanish – hujayraning muhitda siljishi; irsiyat – biologik belgilarning saqlanishi va nasldan naslga o‘tishi kabi murakkab jarayonlardan iborat.