Navoiy davlat pedagogika instituti tabiatshunoslik fakulteti kimyo va ekologiya kafedrasi

X u l o s a
Sanoat miqyosida qayta ishlanadigan tabiiy mineral resurslarga oqilona munosabatda bo’lish va atrof-muhitlar, ayniqsa, biosfera unsurlarining muhofazasini ta’minlash uchun har doim havo, suv va tuproq tarkib tuzilmasi ko’rsatkichlari talab darajasida bo’lishi zarur. Ammo, turli xil ishlab chiqarish chiqindilari ta’siri tufayli ularning shu kungi ko’rsatkichlari nihoyatda past. Vaziyatning kelajakda bundan ham yomonlashuvini oldini olish maqsadida korxona va xo’jaliklar o’z ishlab chiqarish faoliyatlarini texnik texnologik takomillash, chiqindi moddalar hosil bo’lishini cheklash, sodir bo’layotgan chiqindilarni zararsizlantirish choralarini amalgam oshirish kerak.

Mavjud ilmiy texnik adabiyot manbalaridan ma’lumki, shu kungi ekologik dolzarb masalalarga, avvalambor, olimlar o’z e’tiborlarini qaratishgan. Jumladan, N.Jabborovning “Kimyo va atrof-muhit” o’quv qo’llanmasida (1992-yil) ta’kidlanishicha, turli sanoat tarmoqlari va xo’jaliklarda ishlab chiqariladigan har xil modda, mahsulot va materiallarning sifat-miqdor ko’rsatkichlarini saqlab qolgan holda, atrof-muhitga chiqarib yuborilayotgan chiqindilarni keskin kamaytirish va ularni zararsizlantirish chora-tadbirlariga quyidagilarni ko’rsatib o’tsa bo’ladi:

1. 
   Barcha turdagi tabiiy xom ashyo va mineral resurslarni qayta ishlab yuqori sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish hamda energiya resurslaridan tejamli foydalanishga asislangan, zamonaviy ekokimyoviy talab darajasidagi texnologik jarayon va qurilma (apparat) lardan keng suratda foydalanish;
   
2. 
   Ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan chiqindilar miqdorini keskin kamaytirish maqsadida, takroran qayta ishlov berish va nihoyat, yopiq zanjir tizimida faoliyat ko’rsatadigan ishlab chiqarish majmui (kompleks) larini barpo etish;
   
3. 
   Tabiiy xom ashyo resurslaridan samarali foydalanadigan ishlab chiqarish komplekslarida, birinchi galda, suv va energiyalardan takroran samarali foydalanish imkonini beradigan, yopiq zanjir tizimlarini keng qo’llash. Nihoyat, ikkilamchi va chiqindi modda va mahsulotlarni qayta ishlab chiqarish jarayonlariga jalb qiladigan yuqori darajada samarador texnologiyalarni yaratib, ularni amalda qo’llash;
   
4. 
   Har qanday xom ashyo mahsulotini kompleks qayta ishlaydigan, shu jumladan, muayyan ishlab chiqarish korxonasida hosil bo’ladigan ikkilamchi xom ashyo resurs (mahsulot) larni, shu jumladan, chiqindi mahsulotlarini har xil yangi ilmiy-texnik usullar vositasida (masalan, “rekuperatsiya” jarayonini qo’llab), qayta ishlab, kerakli moddalarni olish;
   
5. 
   Kimyoviy zararli va zaharli moddalar, shu jumladan, aynan shunday xossadagi chiqindi moddalar hosil bo’lish texnologik jarayon va bosqichlarini nazarda tutgan holda, butun ishlab chiqarishni avtomatlashtirish;
   
6. 
   Barcha texnologik qurilma, apparat va vositalarni talab darajasida takomillashtirish yoki samaradorlari bilan almashtirib turish;
   
7. 
   Atrof-muhit, ayniqsa, biosfera uchun o’ta xavfli chiqindi moddalarni zararsiz holatga o’tkazish texnologik yo’llaridan keng foydalanish;
   
8. 
   Toza chuchuk suvni kam sarf qilishga mo’ljallangan, shuningdek, suv kerak bo’lmaydigan hamda chang (mayda dispers zarracha) larni sodir etmaydigan texnologik jarayon va qurilmalar yaratish, ularni amalda keng qo’llash va h.k.;
   

Qayd etmoq joizki, tabiiy resurslarni qayta ishlaydigan korxona va xo’jaliklarda, xususan, ularda amalda ishlatiladigan dastgoh ham qurilmalar faoliyatida sodir qilinadigan zaharli chiqindi modda va birikmalarning hosil bo’lish jarayonlari, ularning ilmiy-amaliy asoslarini chuqur tahlil qilish natijasida, albatta, yangi takomillashgan texnologiya va apparatlarni yaratilishi muqarrar degan xulosalarga, albatta, kelinadi.

Atrof-muhit, ayniqsa, jonli biounsurlar uchun o’ta zararli, inson hayoti uchun xavfli chiqindilar hosil bo’lish texnologik jarayonlari hamda ularning sodir bo’lish mexanizmiga doir bilimlar hamma vaqt muhim ahamiyat kasb etadi. Chiqindilarni bartaraf etish yoki ularning miqdorini keskin kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalda ular joriysini ta’minlashi uchun qator zarur fizik-kimyoviy va ekokimyoviy ko’rsatkichlarga e’tiborni qaratmoq zarur. Harorat, bosim, modda hajmi yoki miqdori (konsentratsiyasi), harakat tezligi, texnologik jarayon vaqtida reagent moddalar oqimini retsirkulyatsiyalash darajasi, katalizator (agar katalitik jarayon bo’lsa) turi kabi ko’rsatkichlar va shuningdek, barcha qurilmalarning texnik texnologik parametrlari, ularning barqaror faoliyati bilan bog’liq ma’lumotlarga e’tibor berilishi kerak.

Shu narsa ham yaxshi ma’lumki, turli soha ishlab chiqarish korxonalarida hosil bo’ladigan chiqindi moddalar hosil bo’lishini kamaytirish yoki imkon darajasida bartaraf etish shu kungi eng muhim masala. Shu bilan birgalikda, har qanday xom ashyoning qayta ishlanish jarayonida, albatta, termodinamik va kinetik ko’rsatkich, ayniqsa, reaksiya tezligi bilan bog’liq omillarga ham e’tiborni qaratmoq muhim ahamiyatga ega.

Texnologik jarayonlarda oraliq modda – mahsulot va turli chiqindilar hosil bo’lish mexanizmi, shu jumladan, muayyan jarayon termodinamika (kinetikasi) ga tegishli ilmiy qonuniyatlar odatda, ma’lum tenglamalar bilan ifodalanadi. Ana shunday tenglamalar vositasida u yoki bu turdagi texnologik jarayonlarni jadallashtirish, buning uchun zarur bo’lgan qurilma va apparatlarning samarador turlarini tanlab qo’llash kabi muhim masalalar o’z yechimini topadi. Pirovard natijada, chiqindi moddalar hosil qilinmaydigan yoki hech bo’lmaganda, kam chiqindili ishlab chiqarish texnologiyasi barpo qilinadi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, har qanday ishlab chiqarish texnologiyasini yaratish yoki takomillashtirish chora-tadbirlari negizida keng qamrovli ilmiy-texnik va texnologik tadqiqotlar, xususan, ko’plab amaliy tajriba va sinovlar yotadi. Demak, mazkur sohada faoliyat ko’rsatadigan har bir mutaxassis yetarli darajada limit-amaliy bilimni o’zlashtirib olishlari maqsadga muvofiq.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, ta’kidlash o’rinli, kelajakda asosiy e’tiborni zaharli moddalar va chiqindi birikmalar hosil bo’lishi reaksiya (jarayon) larning shart-sharoitlari va ular mexanizmini o’rganish matematik (statistik rejalash) usullariga qaratmoq kerak.

Gaz, suyuq va qattiq holatlardagi chiqindi moddalarning hosil bo’lishi, odatda, biokimyoviy qaytmas jarayon hisoblanadi. Fizik-kimyo asoslaridan kelib chiqqan holda, ta’kidlash ham mumkinki, eng ko’p termodinamik samara ijobiy natija “qaytar” reaksiya (jarayon) lardagina kuzatiladi. Bunda, moddalarning qayta ishlanish sharoitida o’rganilayotgan sistema o’zgarishi kinetikasi, uning muvozanat holati doimiyligi (konstantasi), katalizatorlar ta’sirini hisobga olish kabi boshqa omillarga e’tiborni qaratmoq kerak. Chunki buning natijasida texnologik jarayonlarni boshqarish imkoniyatlari paydo bo’ladi. Pirovard natijada, ishlab chiqarish jarayonlarida zararli chiqindi moddalar hosil bo’lishi bilan bog’liq jarayonlar tizimining ilmiy-texnik asoslariga oid ma’lumotlarga ega bo’linadi.

Turli korxonalardagi shart-sharoitlaridan kelib chiqib, sodir qilinayotgan turli chiqindi moddalarning kimyoviy tarkibi, sifat va miqdor ko’rsatgichlariga shuningdek ularning hosil bo’lish jarayonlar va qurilmalari bilan bog’liq holda hosil bo’layotgan chiqindilarni qanday usullar bilan kamaytirish kabi ekokimyoviy ba’zi bir masalalarni ijobiy yechish ham mumkin. Xullas, “chiqitsiz” yoki “kamchiqimli” ishlab chiqarish texnologiyalarni yaratish shu kunda eng dolzarb masala hisoblanadi. Buning uchun birinchi navbatda quyidagi ishlarni bajarish maqsadga muvofiqdir:

• 
  Sistemada ba’zi bir komponentlarni ajratib, jamlab olib texnologik jarayonga qayta yo’llash. Bunda, ayniqsa, regeneratsiyalash, rekuperatsiyalash kabi bir qator fizik-kimyoviy usullardan foydalanilishi kerak;
  
• 
  Ayrim tur chiqindi modda va birikmalarni maxsus texnologik usul va uslublar bilan qayta ishlash (utilizatsiyalash) va ulardan foydali mahsulotlar olish;
  
• 
  Qayta ishlov berish usullaridan keng foydalanish imkoniyati bo’lmagan hollarda, chiqindi moddalarning, ayniqsa, biosfera unsurlariga zarar yetkazadiganlarini kimyoviy, fizik-kimyoviy va fizik usullar vositasida zararsizlantirish;
  
• 
  O’ta xavfli chiqit modda (masalan, yadroviy chiqit) larni chuqur yer osti qatlamlariga ko’mib tashlash;
  

Xulosa qilib, ta’kidlash mumkinki, hozirgi fan va texnika taraqqiyoti yutuqlariga tayanib sanoat korxonalari hamda energetik inshoot va qurilma vositalar faoliyatida sodir qilinayotgan chiqindilarni bartaraf etish, ularni imkon darajasida zararsizlantirish kabi dolzarb masalalarni hech vaqt esdan chiqarmaslik kerak.