Navoiy davlat konchilik instituti nukus filiali materialshunoslik

Maxsus latunlar.
Bu latunlarining tarkibiga ruxdan tashqari boshqa elementlar xam bor. Latunlarni legirlashdan maqsad ularning mexanik xossalarini yaxshilashdan iborat. Maxsus latunlarning markalarida Л harfidan keyin legirlovchi elementlarning nomlari belgi sifatida yoziladi, masalan: С -qo'rgoshin, О -qalay, Ж-temir, M-marganets, H-nikel, K-kremniy, A-alyuminiy va boshqalar.

7.3 rasm. + latunlarning strukturasi (sxemasi)

Harflardan keyin latundagi misning miqdori va legirlovchi elementlarning miqdorlari (%) sonlar bilan ko'rsatiladi. Masalan: ЛС 59-1 latunning tarkibida 57/60% mis va 0.8-1.5% ko'rg'oshin bor, qolgani esa rux atomlaridan iborat. Maxsus latunlar ikki turga bo'linadi:
1.quyma latunlar: ЛК 80-3L, ЛКС 80-3-3L, ЛАЖ 66-3-2, ЛМцЖ 52-1-1 va boshqalar;

1. 
   Bosim ostida ishlov berilgan latunlar: ЛАЖ 60-1-1, LS 59-1, ЛМцЖ 59-1-1 va boshqalar.
   

Bronza
Bronza deb misning qalay va boshqa elementlar (Al, Si, Be,PI), bilan legirlanishiga qarab bronzalar: qalayli, alyuminiyli, kremniyli, berilliyli turlarga bo'linadi.
Bronzalar Br. Harflari va legirlovchi elementlarning bosh harflari bilan, xamda ularning mikdorini kursatadigan sonlar Bilan belgilanadi, Masalan: Бр ОЦС4-4-2,5 markali bronzaning tarkibida qalay (0)-4%, Rux (Ц)-4%, qo'rg'oshin (C)-2,5% bor. qalayli quyma bronzaning strukturasi ikki fazadan iborat:
- dendrit kristallar (qalayning misdagi qattiq eritmasi) va ular orasidagi joylashgan evtektoid aralashma ( ) (15.4. rasm) Bu erda - Cu₃₁ S_ng birikmasi.
qalay quyma bronza antifriktsion (engil sirpanadigan) detallar, tishli g'ildiraklar, sirpanma podshipniklar va nam havoda xamda dengiz suvlari ta'sirida ishlaydigan detallar tayyorlash uchun ishlatiladi.



7.4 rasm. qalayli quyma bronzaning strukturasi
Bosim ostida ishlov beriladigan bronzaning tarkibida qalayning mikdori 5-6% dan ortmaydi. Bronzaning bu turidan prujina, membrana, antifriktsion detallar tayyorlashda va boshqa sohalarda t'oydalaniladi. Bosim ostida ishlov beriladigan va yumshatilgan bronzaning strukturasi bir xil a - qattiq eritmaning kristallaridan iborat.





7.5 rasm.Bosim ostida ishlov berilgan va yumshatilgan bronzaning strukturasi (sxemasi)
2. Alyuminiy va uning qotishmalari. Alyuminiyning strukturasi (bosim ostida ishlov berilgan va yumshatilgan holatida) bir xil kristall donalaridan iborat. Alyuminiy va uning qotishmalarini temir va kremniydan to'la tozalash juda qiyin. Shuning uchun alyuminiy kristallarining orasida kremniyning kristallari (kulrang), FeAl₃ birikmalari (qo'ng'ir), xamda alyuminiy-kremniy-temirdan tuzilgan o'chlamchi birikmalar uchrashi mumkin (7.6 rasm) Ular alyuminiyning va uning qotishmalarining plastikligini kamaytiradi.

7.6 rasm. Alyuminiy strukturasining sxemasi.

Alyuminiy qotishmalari ikki turga bo'linadi:

а) quyma qotishmalar;
б) bosim ostida ishlov beriladigan qotishmalar;
Quyma qotishmalar. quyma detallar tayerlash uchun Al-Si, Al-Cu, Al-Mg qotishmalari qo'llaniladi. Ular ko'pincha boshqa elementlar bilan legirlanadi. (Al-Si) qotishmalari Cu, Mg, va Mn bilan (Al-Mg) qotishmalari Si bilan, Al-Cu qotishmalari esa Mn, Cr, Ni bilan qotishmalarning kristall donalari mayda va mexanik xossalari yukori bulishi uchun ularning tarkibiga oz mikdorda mldifikator (ichki tuzilishini o'zgartiradigan) elementlar (Ti,Zr,B,V,Na) ham qo'shiladi.
Alyuminiyning quyma qotishmalari A1 xarflari (alyuminiy liteyniy) va qotishmaning nomerini bildiruvchi sonlar bilan belgilanadi, masalan AЛ2.
Siluminlar
Silumin deb alyuminiyning kremniy bilan (Si-14%) quyma qotishmalarga aytiladi. Siluminlar juda yaxshi quymakorlik xossalariga ega va shuning uchun boshqa quyma qotishmalarga nisbatan kuproq qo'llaniladi. Siluminlar ikki turga bo'linadi.
1 .Oddiy siluminlar
2.Mldifikatsiyalangan siluminlar.
1.Oddiy silumin. Uning strukturasi plastinksimon, birlamchi kremniy kristallardan (kulrang rangda) va evtiktek aralashma ( + Si) dan iborat. Bu aralashma kremniy ninasimon plastinkalar shaklida (15.7 rasm). Bunday siluminning mexanik xossalari aytarli yaxsh emas:
= 140 МПа, = 3%
7.7 rasm. Oddiy silumining strukturasining sxemasi
2.Modifikatsiyalangan silumin.
Modifikatsiyalangan silumin deb suyultirilgan xolatida tarkibiga 0,01-0,1% natriy qo'shilgan qotishmaga aytiladi. Siluminning mldifikatsiyalash natijasida kremniyning plastinkalari maydalashadi va qotishmaning mexanik xossalari yaxshilanadi:
g = 180 МПа, = 8%.
Modifikatsiyalangan siluminning strukturasi kremniyning alyuminiydagi kattik eritmasi bulgan -kristallaridan va mayda donali evtektik aralashma ( + Si) dan iborat (7.8 rasm)