Navoiy davlat konchilik instituti "elektr energetikasi" kafedrasi

barqaror elementlar
sanaladi. Ushbu 
elementlarning hech bo‘lmasa bir dona atomi doimiy barqaror bo‘lib qoladi. Balki 
tabiatda mavjud barqaror elementlarning hammasi aynan o‘sha 83 ta elementdan 
iborat bo'lishi mumkin. 
Vismutdan keyin keluvchi element - poloniydan boshlab, beqaror kimyoviy 
elementlar qatori boshlanadi. Bu elementlarni beqaror deyilishiga sabab, vaqt o‘tishi 
bilan bunday elementning atomi parchalanib, boshqa bir atomga aylanadi. Bunday 
beqaror elementlar ichida keng tarqalgani va eng birinchi bo‘lib kashf qilingani - 
davriy jadvaldagi 92 raqamli element - 
Uran
elementidir. Uranni 1789-yilda olmon 
kimyogari Martin Genrix Klaport (1743-1817) tomonidan 
nasturan
mineralini tadqiq 
qilish vaqtida kashf etilgan. O‘zi kashf qilgan elementni olim, o‘sha yillarda 
astronom hamkasblari tomonidan kashf etilgan yangi sayyora - Uran sharafiga shu 
nom bilan nomlagan. 
Nasturan minerali tarkibida uran oksidi (U
3
O
8
yoki UO
2
) mavjud bo‘ladi. Uranni 
tozalab olish juda qiyin. U titan va shunga o‘xshash metallar kabi juda faol bo‘lib, uni 
o‘z tarkibidagi aralashmalardan xalos qilish mushkul vazifadir. Dunyodagi yetakchi 
kimyo laboratoriyalarida ham uranni sof holda olishga bo‘lgan urinishlar 1942-
yilgacha doimo besamar ketgan. Faqat 1942-yilga kelibgina, atom bombasi 
tayyorlash loyihasi asnosida uran elementi ilk bora sof holda olindi. Kimyogarlarning 
hayratiga sabab bo‘lib, olingan uran metali kumush rangida bo‘lib chiqdi. Og‘irligi 
esa oltinning og‘irligiga yaqin ekan. 
Uran kashf qilinganidan keyingi yuz yil davomida uni biror tayinli maqsadda 
ishlatilmagan. Masalan Chexiyadagi nasturan koni XVI-asrdan boshlab qazishga 
kirishilgan bo‘lsa-da, u yerda konchilar nasturanga yo‘ldosh kumushni ajratib olish 
uchungina ishlashgan. XIX asr ikkinchi yarmiga kelib Chexiyadagi konda kumush 
chiqmay qo‘ydi va endi konchilar o‘sha joyning o‘zidan qo‘rg‘oshin qazishga 
o‘tishdi. Keyinchalik konda qo‘rg‘oshin ham tugab bitdi. Shundan so‘ng, XX-asrning 
40-yillarigacha kon tashlandiq holda yotdi va u yerda uranning ulkan zahirasi borligi 
birovning xayoliga ham kelmadi. 
Bu vaqt davomida uranning ba'zi birikmalarini shishaga qo‘shish uchun 
ishlatishgan. Juda oz miqdorda qo‘shilgan uran birikmalari shishaga kanareykalar 

---

patidagi singari yorqin yashil-sariq rang bergan. Shuningdek yana boshqa bir uran 
birikmasidan keramika mahsulotlarini sirlashda va bo‘yashda foydalanishgan. Uranni 
amalda qo‘llash sohalari faqat shu ikki jabhadangina iborat bo‘lgan. Kimyogarlarning 
ham uranga bo‘lgan qiziqishi uning ayrim birikmalarida shunday flyuroessentlik 
xossasi, ya'ni turli ranglar bilan jilvalanishi xususiyati mavjudligi yuzasidan bo‘lgan 
xolos. Ya'ni, uranni ultrabinafsha nurlariga tutilsa u yorqin sariq rangda tovlangan. 
1896 yilda farang fizigi Antuan Anri Bekkerel (1852-1908) mutlaqo tasodifiy 
ravishda shuni payqab qoldiki, uranning atomlari fanga shu choqqacha noma'lum 
bo‘lgan qandaydir nurlanish taratar ekan. Ushbu nurlanishlarni keyinchalik 
radioaktivlik
deb nomlashdi. Shundan keyin fiziklar va kimyogarlar orasida uran 
elementiga bo‘lgan qiziqish benihoya ortib ketdi. 
Tekshirishlar natijasida shu narsa aniqlandiki, uran atomida chiqayotgan 
nurlanishlarning ayrim turlari, atomning o‘zidan ham kichik zarrachalardan tashkil 
topar ekan. Shu sababli ham bunday zarrachalarga 
subatom zarrachalar
deb nom 
berishdi. Nurlanishning boshqa turlari esa rentgen nurlariga o‘xshab ketardi, lekin 
undan ancha kuchliroq edi. Afsuski, uran va unga o‘xshash radioaktiv elementlarning 
nurlanishi va nurlanishning inson tanasiga nisbatan salbiy ta'sirini anglab 
yetilgunicha, bir necha olimlar va mutaxassislar nurlanish natijasida vafot etib 
ketishdi. 
Ushbu nurlanishlarning tabiatini tadqiq qilish davomida olimlar atomlarning 
ichki tuzilishi haqida ko‘plab yangi narsalarni bilib olishdi. Chunonchi, atomlar turli 
xildagi subatom zarrachalardan tashkil topishi ma'lum bo‘ldi. Olimlar ushbu 
zarrachalardan foydalanib, bir atomni boshqa bir atomga aylantirishni o‘rganib 
oldilar. Bunday jarayonni biz hozirda