Navoiy asarlaridagi astronomik qarashlar

“Sab’ai Sayyor”
Alisher Navoiyning to`rtinchi dostoni bo`lib, Dostonning
birinchi bobida shoir sayyoralar olami, kosmologik mifologiya bilan bog`liq holda
dunyoning yaratilishi haqidagi o`z falsafiy qarashlarini ifodalaydi. Uning koinot
sirlari va burjlarga aloqador falsafiy fikrlari bayon etilgan. Navoiy dostonni yozar
ekan, hikoyatlar misolida Nizomiy boshlab bergan yettilik garmoniyasini takomilga
yetkazdi. Yetti kecha va unda aytiladigan yeti hikoyat foniga haftaning yeti kuni,
unga homiylik qiladigan yeti sayyora, u bilan bog`liq yeti iqlim, yeti qasr, yeti go`zal,
yeti rang, yeti sayohatchi motivlarini shunday mahorat bilan joylashtirdiki, natijada
hafta kunlari, sayyoralar, ranglar, iqlimlar, musofirlar, go’zallar, xullas hamma
motivlar o`zaro uyg`un holda markaziy qahramon va hikoya atrofida xuddi o`sha
davrdagi koinot haqidagi tasavvurlar bo`yicha yer atrofida aylangan yeti sayyora kabi
harakat qildilar. Bu bilan Navoiy sayyoralar misolida olam muvozanati haqidagi o`z
fikrini bayon etmoqda. Demak, Navoiyning yettilik garmoniyasidan, yana aniqrog’i,
“Sab’ai sayyor” dostonidan kelib chiqadigan dastlabki xulosasi olam muvozanati
masalasidir.
“Saddi Iskandariy”
Bu asar dunyodagi buyuk siymolardan biri, uch sohibquronning eng mashhuri
janongir Iskandarga bag`ishlangan bo`lib, “Xamsa”ning yakunlovchi dostonidir.
Navoiy ushbu bobda tasavvuf talimoti asosida olamning yaratilish tarixiga to`xtalib
o`tadi. 9 qavat osmon, sayyoralar, yulduzlar turkumining har biriga alohida ta`rif
beradi. Yaratganning buyukligigga hamdu sano aytadi. Bularning barchasidan
maqsad eng oliy zot Odamni yaratish ekanligini ta’kidlaydi.
Yettinchi qavat ustida sakkizinchi osmon bo`lib, undan turg`un yulduzlar joy
olgan. Moviy gumbazlar harakati janubiy-birinchi va sharqiy – ikkinchi harakatlarga
bo`linadi. Janubiy harakatlar natijasida kecha va kunduz yuzaga keladi. Janubiy
yulduzlar harakati osmonda hech ham sezilmaydi. 
“Yana bir falakni qatl qiladigan joy qilib bunyod etdingki, uning orom oluvchisi
do`st atalmish – qotildir. Bu Mirrix – (Mars) planetasi bo`lib, beshinchi falakda
joylashgan. Kishilar uning tig`idan hech qachon omonlik topa olmaganlar. Uni
yaltiroq tig’i balo chaqmog`i bo`lib, undan oqadigan suv xalqni g’arq qiluvchi
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
317
http://oac.dsmi-qf.uz

---

ofatdir. El bo`ynini kesmoq, o`tkir qilich bilan boshni uchirmoq unga hamishalik
odatdir. U shunchalik qonxo’rki, kesilgan boshning kosasini qadah qilib may o`rniga
qon ichadi, qon emas, qatra-qatra zahar yutgandek qahr bilan nur sochadi. 
Sen yana bir pok, toza gulbog` - Jannat ham bunyod etdingki, uning maqom
qiluvchisi hurdan ham afzaldir. U osmon mulkining shohi quyosh bo`lib, oromgohi
feruza rangli osmon taxtidir. U ko`k ahlining yarashiqli bezagi, ko`rar ko`zi, balki
ko`z qorachig`idir. Porloq chaqmoqlar unga ko`zgu bo`lib, da’volariga guvoh
zarralardir. Baland ko`pik peshtoqidagi quyoshmonand zarrin naqshlar singari ular
yeri ham ko`kda aylanuvchi moviy gumbazlar arodir. 
Yana bir yuksak falakka serjilva Zuhra (Venera- Cho`lpon) yulduzini joylading.
Sozanda va xonandalar homiysi hisoblangan quyosh chehralik bu “barbad” chaluvchi
o`z sozini chalganda go`yo jon iplari unga tor bo`ladi. Sarguzashtlar uning toriga
guzorish beradi, tirnog`lari esa bag`rlarga – horish. U qachon yoqimli kuy bunyod
etsa, buyuk aql sohiblari ham faryod chekmay qola olmaydi. Barbatning ovozi yetib
brogan joyda na dilig`ashlik qoladi, na g`am-tashvish. U go’yo doira ichidagi
qo`ng`iroqchalar singari ko`k tokida xotiri jamlik bilan ohang tuzadi.
Yana birini kutubxona qilib yaratding (Utorud – Merkuriy sayyorasiga ishora)
va u yerga kitobat ishlarida oqilu donolarni to`plading. Ular yashirin fikr va
mazmunlarni diqqat bilan tekshiruvchi nuqtadonlar orasidagi nozik hunar egalaridir.
Asosiy qismning so`nggi bobida yeti faylasuf hakim: Aflotun, Suqrot, Balinos,
Buqrot, Hurmus, Farfinyus va Arastu Iskandarning onasiga ta’ziya bildirgani
keladilar va shu bilan Iskandar voqeasi poyoniga yetadi.
Doston boshqa dostonlardan farq qilib, kattagina xotima bilan yakunlanadi.
Xotima “Saddi Iskandariy” dostonini tugallash bilan muayyan ma`noda “Xamsa” ga
ham yakun yasaydi. 
Dostonni so`nggi bobida Navoiy unga baxt-davlat rahnamolik qilib, nihoyat
“Xamsa” ni yakunlaganini yozar ekan, “Hayratul-abror” dostonini yozishdan
boshlab, “Saddi Iskandariy” yakunlangunicha bo`lgan jarayonni birma-bir eslab
o`tadi. Navoiy tong otib kech kirguncha el-yurt tashvishi bilan band bo`lgani holda
salaflari uzoq muddat yozgan “Xamsa”ni juda qisqa muddatda- ikki yilda
yakunlaganini, agar bevosita faqat yozish uchun ketgan vaqtni hisoblab chiqilsa, olti
oyga ham bormasligini faxriya tarzda bayon qiladi.
Biz aynan manashu qarashlarni ilmiy nuqtai nazardan to’laligicha bayon qilib
kitob holiga keltirib, dunyo ahliga yetkazishimiz va Navoiyning yana bir ilm
xazinasidan parchani namoish qilishimiz va shu bilan kelajak avlodimiz
adabiyotlarini boyitishimiz lozim.
Navoiy asarlarining sehrli tilsimining kaliti ham mana shunda. Kimki bu
tilsimni tushuna olsa sehrli mamlakat darvozasini ochganday bo’ladi go’yo.
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
318
http://oac.dsmi-qf.uz

---

Navoiyning besh dostonining qadri ham manashu astranomik qarashlar bilan
bog`liq.