|
Февраль 2022 10-қисм
Тошкент
‘‘ЎЗБЕКИСТОНДА МИЛЛИЙ ТАДҚИҚОТЛАР: ДАВРИЙ АНЖУМАНЛАР:’’
2 bog’inli so’zlar tanlanadi. So’z diktantda so’z tarkibining to’g’ri shaklini o’rgatib borishdan
tashqari, atoqli otlarni bosh harf bilan boshlashni, qolgan so’zlarni kichik harflar bilan yozish,
so’zlar orasiga vergul qo’yish kabilar o’rgatib boriladi.Nodir, Po’ljan, paxta, soat.Vatan salom,
tutun, tilla
IV. Gap diktant.
Bu diktantda oldingi darsda yozilishi o’rganilgan material sifatida
aynan olinmaydi. Undagi so’zlar aynan saqlangani holda bir oz o’zgartiriladi. Dastlab ikki so’zli,
so’ng 3-4 so’zli darak gap tanlanadi. Bu miqdor sinf o’quvchilarining iqtidoriga bog’liq holda
o’zgartiriladi:Oltin olma, duo ol.Bulbul chamanni sevar, odam - VatanniYer haydasang kuz hayda,
kuz haydamasang yuz hayda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. K.Qosimova. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish mеtodikasi. – T.: “O’qituvchi” 1985.
4 – 10 – b.
2. A.G’ulomov. Ona tili o’qitish prinsiplari va mеtodlari.–T.: “O’qituvchi” 1992. 43-54.b.
3. X.G’ulomova. Ona tili o’qitish mеtodikasi. Ma’ruza. – T.: 2003. 1 – 7 b.
43
Февраль 2022 10-қисм
Тошкент
‘‘ЎЗБЕКИСТОНДА МИЛЛИЙ ТАДҚИҚОТЛАР: ДАВРИЙ АНЖУМАНЛАР:’’
SINTAKSISNI MORFOLOGIYA VA PUNKTUATSIYAGA BOG’LAB O’RGATISH
Karimova Barno Rajabboyevna
Urganch shahar 11-son umumiy o’rta ta’lim
maktabining ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi
+998990965105
Annotatsiya
; ushbu maqolada sntaksisni morfologiya va punktuatsiyaga bog’lab o’rgatish
tahlil etilgan va misollar yordamida ifodalangan.
Kalit so’zlar
: sintaksis, punktuatsiya, morfologiya, tahlil, mazmun, gap bo’laklari.
Sintaksis kursi birinchi gapda morfologiya bilan qiyoslab o’rganiladi. So’z turkumlari
bilan gap bo’laklari orasidagi farqni va bog’lanishni tushuntirish sintaksis darslarining asosiy
maqsadlaridandir. Ba’zi hollarda o’quvchilar tildagi bir dalilni boshqa bir dalil bilan qorishtiradilar.
Misol uchun: tahlil vaqtida gap bo’laklari bilan so’z turkumlarini, sifat bilan aniqlovchini,
ravish bilan xolni aniq farqlay olmaydilar. Shuning uchun morfologiya va sintaksis bo’yicha
mavzular o’rganishdan oldin bu ikki qismning mazmunini o’quvchilarga atroflicha tushuntirish
kerak. Gap bo’laklarini o’tishda har bir bo’lakning morfologiya tomonidan biror bir mustaqil so’z
turkumi bilan ifodalanishini uqtiriladi. Har bir mustaqil so’z turkumi ham gapda biror bir vazifada
bo’ladi, ammo u matnni xususiyatiga qarab har xil gap bo’lagi vazifasida kela olishi mumkinligini
izohlanadi.
M: “O’tkir” so’zi gapda ega, t-chi, a-chi, xol bo’lib kela oladi.
Gap haqida umumiy ma’lumot berish jarayonida gapning:
1) aloqa-aralashuvning eng kichik birligi ekanligiga:
2) nisbiy tugal fikr ifodalanishiga;
3) grammatik shakllanganligiga:
4) tugallangan ohang bilan aytilishiga o’quvchilarning e’tiborini tortiladi.
O’qituvchi so’z birikmasidagi tayanch nuqta sanalgan bosh so’z va ergash so’zlarni aniqlash
usullarini o’quvchilarga turli mashqlar orqali tushuntirishi kerak. So’z birikmasidagi bosh so’z va
ergash so’zni to’g’ri topolmagan o’quvchi so’zlarning o’zaro bog’lanishini ham anglab ololmaydi.
Shuning uchun mavzu bo’yicha ko’p mashq o’tkazish talab etiladi. Sintaksisdagi deyarli har
bir mavzuni morfologiyaga bog’lab tushuntiriladi. M: ergash so’zning bosh so’zga bog’lanish
usullari haqida gapirganda kelishiklar eslanadi. Ergash so’zning bosh so’zga qaratqich kelishigi
qo’shimchasi yordamida bog’lanishi moslashuv ekanligi tushuntiriladi. Bu o’rinda qaratqich
kelishigining qo’llanmaslik xollar ustida turli mashqlar o’tkaziladi. Ergash so’zning ba’zan
ko’makchilar vositasida bosh so’zga bog’lanishini ongli o’zlashtira olmaydi. Shuning uchun
o’quvchilarga so’z turkumlari bilan gap bo’laklari orasidagi bog’lanishni tushuntirish shart.
O’quvchilar eganing ot orqali (Tinchlik-xalqlar orzusi).
Olmosh orqali (U millat taraqqiyotining omili) ifodalanishini oson o’zlashtiradilar. Lekin
eganing ot o’rnida qo’llanadigan so’z turkumlari orqali ham ifodalanishi mumkinligini qunt bilan
tushuntirish kerak. M: Ko’p o’qigan ko’p bilar. O’qigan o’zar. Ega uchun ko’p qo’llanadigan so’z
turkumi ot sanalsa, kesimni ifodalash uchun eng mos so’z turkumi fe’ldir. Lekin kesim ham ega
kabi boshqa turkumlar bilan ham ifodalanaveradi. M: Bizning maqsadimiz-shu (olmosh) Ikki o’n
besh-bir o’ttiz (son) Ukam-epchil (sifat)
Ma’lumki, punktuasiya tinish belgilarini qo’yish haqidagi qoidalar yig’indisi bo’lib, u fikrni
yozuv orqali ifodalashga va boshqalarning fikrini to’g’ri anglashga yordam beradi. O’quvchilarga
punktuasiya o’rgatish eng murakkab soha sanaladi. Bu ish maktabda sintaksis kursini o’qitish bilan
birgalikda olib boriladi. Sintaksisga oid temalarning deyarlik hammasi punktuasiyaga bog’lab
o’tiladi.
Masalan: gaplarning maqsadiga ko’ra turlari.
Yoki: Ona-bog’bon niholini toptirar kamol.
Ona, bog’bon niholini toptirar kamol.
Ona, bog’bon, niholini toptirar kamol.
O’tkaziladigan yozma mashqlar davomida gap ichidagi va gap oxiridagi tinish belgilarining gap
ohangiga mos kelishi zarurligini o’qituvchi tomonidan izohlab boriladi. Ko’proq tinish belgilari
tushirib qoldirilgan matnlarni ko’chirib yozish vazifa qilib beriladi. Gapning tuzilish jihatdan turlar-
44
Do'stlaringiz bilan baham: |
