|
Апрель 2022 10-қисм
Тошкент
‘‘ЎЗБЕКИСТОНДА МИЛЛИЙ ТАДҚИҚОТЛАР: ДАВРИЙ АНЖУМАНЛАР:’’
Fikrimizcha, etnolingvopanizm quyidagi turlardan iborat:
1. Til-madaniyat etnolingvopanizmi, yaʼni tegishli ellar guruhi uchun ularning til va alifbolarini
yaqinlashtirish, ular uchun yagona yoki yordamchi umumiy tilni yaratish, madaniyatning
umumiyligini oshirish, oʻzaro muloqotlar va yordamni kuchaytirish g‘oyalari.
2. Siyosiy etnolingvopanizm, yaʼni muayyan ellarning milliy davlatlarini birlashtirish yoʻli
bilan ularning federativ davlatini, konfederativ hamdoʻstligi yoki unitar (yagona, boʻlinmas)
davlatini barpo etish g‘oyasi.
3. Avjiga chiqqan etnolingvopanizm, yaʼni yakkayu yagona tilni joriy etish, oʻzaro yaqin, lekin
alohida ellardan, hatto millatlardan yagona yirikroq millatni shakllantirish va ushbu millatning
yagona milliy davlatini vujudga keltirish zarurligi toʻg‘risidagi g‘oyalar... Eltilchiliklarning
boshqa demokratik shakllari kabi, demokratik panturkizm ham millat va insonning xalqaro
huquqiy normalariga zid kelmaydi, balki u umuminsoniy qadriyatdir” [1]. Mana shunday qiyin
bosqichlardan o‘tgan turkiy tillar va xalqlar oldiga tarixning o‘zi yana yaqin madaniyatni yaratish
uchun yagona bir umumiy tilni shakillantirish vazifasini qo‘ydi.
Biz yaratadigan bu umumiy til mukammal, nuqsonsiz va har tomonlama qulay bo‘lishi
uchun esa bugungi kunda dunyoda vositachilik qilayotgan hamda vositachilik qilishi uchun
taklif qilinayotgan tillardagi afzal jihatlar va kamchiliklarni ko‘rib chiqishimiz lozim bo‘ladi.
Barchamizga ma’lumki, hozirda dunyoda eng ko‘p axborotlar almashinuvi vositachi tili bo‘lib
ingliz tili xizmat qilyapdi. Ingliz tili yoki boshqa biror millat tilining vositachi til bo‘lishining
ma’lum ijobiy va salbiy jihatlari bor: Millat tili vositachi til bo‘lishining ijobiy jihati shundaki,
vositachi til sifatida tanlanadigan til boshqa xalqlar hayotiga kirib borganda nafaqat shu til, balki
shu tilda so‘zlashuvchi xalqning madaniyati ham boshqa xalqlar madaniyatini boyitadi.
Salbiy jihatlar esa quyidagilar:
“Millat tili vositachi til boʻlishining ikki nomaqbul jihatlari bor:
Maʼnaviy-huquqiy jihati, yaʼni vositachi til egalaridan boshqa xalqlar oʻzlarini doim ikkinchi
darajali, huquqi bir oz kamsitilgan til egalari deb sezadilar, demak, millatlar va shaxslarning til
huquqlari buziladi.
Iqtisodiy jihati, yaʼni vositachi til egalaridan boshqa xalqlar ona tilidan boshqa tilni oʻrganishga
majbur boʻlishlari tufayli dunyo axboroti boyliklarini oʻzlashtirishdan bir necha yil orqada
boʻladilar”[1]
Bulardan shu narsa ko‘rinib turibdiki, vositachi til qaysidir bitta millat tili bo‘lmagni maqul.
Bundan tashqari lotin tilini qayta tiklab vositachi til qilish takliflari ham mavjud bo‘lib buning
ham bir nechta ijobiy va salbiy tomonlari bor: Bundagi ijobiy jihatlar shundan iboratki, lotin tili
hozirgi ko‘pgina xalqlar uchun bobo til sanaladi. Bu esa shu oilaga mansub tillarda so‘zlashuvchi
xalqlarning barchasiga lotin tilini bir xil darajada yengil o‘rganish imkoniyatini beradi.
“Lotin tilini tiklashga boʻlgan eʼtirozlar quyidagicha:
Lotin tili oʻlik til boʻlib, uning lugʻaviy boyligi hozirgi voqelikni toʻla ifodalashga yaroqsizdir.
Shu bois, lugʻat ustida ishlash va unga boshqa tillardan soʻzlar kiritish zarur boʻladi; Lotin tili
grammatikasi ancha murakkab, shuning uchun lotin tilini oʻrganish kishidan koʻp vaqt va kuch
talab qiladi. Lotin tili hozirgi roman tillar guruhi uchun bobotildir. Shuning uchun bu guruh tillarida
soʻzlovchilar oʻzlarining tillari vositachi tilga yaqinligi tufayli afzalliklarga ega boʻladilar va shu
jihatdan teng huquqlilik buziladi” [1].
Jahon vositachi tili bo‘lishi uchun yana bir taklif bu- so‘ngi yillarda ishlanib taklif qilinayotgan
sun’iy tillardir (masalan, shunday tillardan eng maqulrog‘i esperanto tili). Ammo bunda ham
ma’lum ijobiy va salbiy jihatlar bor: Bunda ijobiy jihat shuki, hozirgi taklif qilinayotgan sun’iy tillar
qisqa so‘zlardan iborat bo‘lib, bu muloqot ixchamligini ta’minlaydi. jihatlaridan lotin tilidan afzal,
ammo hozir mavjud sodda, kommunikatsiya uchun yaroqli tillar (jumladan, keng qoʻllanilayotgan
esperanto tili) biron bir guruh tillar asosida tuzilgan. Aksariyat tillar (esperanto, Ido, Oksidental,
Idiom-neytral va boshqalar) G‘arbiy Yevropa tillari materiali asosida tuzilgan. Shuning uchun asos
tillarning egalari afzal holatda boʻlib, kishilarning va xalqlarning teng huquqliligi buziladi” [1].
Shulardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, jahon vositachi tili yoki mintaqaviy vositachi
til qo‘llanilishi mo‘ljallanayotgan hududdagi asos bo‘layotgan tillarga birday yaqin yoki uzoq til
bo‘lishi kerak. “Mintaqaviy tillarni yaqin tillar guruhi asosida ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir.
Ayni shu usul yuqorida tilga olingan etnolingvopanizmlar xalqlarning xohish-irodasini ifoda etgan
taqdirda oʻzaro yaqin xalqlar millatdan yuqoriroq darajada birliklarga erishishlarini taʼminlaydi”
[1].
41
Do'stlaringiz bilan baham: |
