National researches of uzbekistan: conferences

Апрель 2022 10-қисм
Тошкент
‘‘ЎЗБЕКИСТОНДА МИЛЛИЙ ТАДҚИҚОТЛАР: ДАВРИЙ АНЖУМАНЛАР:’’
Xo‘sh, biz aytayotgan o‘rtaturk tili qanday bo‘ladi? Uning ko‘rinishi, ichki grammatikasi 
qanday tuziladi? Lug‘at boyligi qanday tuzib chiqiladi? Eng asosiysi bu til barcha turkiy xalqlar 
uchun birdek manzur bo‘ladimi? Baxtiyor Karimov shu borada o‘zining “o‘rtalashtirish” deb 
atalgan usulini taklif qilmoqda. 
“Biz bunday tilni ishlab chiqish usulni taklif qilganmiz. Bu usulda biz “oʻrtalashtirish” deb 
atagan yoʻl qoʻllanib, oʻrta tildagi birliklar mumkin qadar koʻproq tillarda mavjud boʻlib, ushbu 
tillarda soʻzlovchi koʻproq kishilarga tushunarli boʻlishi maqbulligi hisobga olingan. Shevalar 
yoki tillar guruhi uchun matematik tadbir orqali tilning har bir darajasida umumiy fondni 
aniqlab, shu fond birliklarini oʻrtalashtirilgan tilning tegishli darajalari birliklari normasi sifatida 
roʻyxatlab qoʻyiladi. Umumiy fondni aniqlash uchun avval har bir darajada birliklarning roʻyxati 
tuziladi. Lug‘aviy fond uchun bu roʻyxat sifatida chastotali lug‘atning yuqori qismi olinadi... Biz 
oʻrtalashtirilgan til tuzish usulini turkiy tillar misolida namoyish qilamiz. Darajali struktura barcha 
tillarda kuzatilgani tufayli bu usulni tub oʻzgarishlarsiz har qanday yaqin qardosh tillar guruhiga 
— eron, hind, slavyan, roman, german va hokazo tillar guruhlariga moslashtirish va oʻrtaeron, 
oʻrtahind, oʻrtaslavyan, oʻrtaroman, oʻrtagerman va boshqa oʻrta tillarni yaratish mumkin. Leksika 
tilning eng hajmi katta va voqelikni bevosita aks ettiruvchi sistemasi ekanligi tufayli soʻzlar 
darajasida oʻrtalashtirish eng koʻrgazmali boʻladi (turkiy tillar uchun ikki tilli lugʻatlar sistemasi 
hali ishlab chiqilib tuzilgan emas. Shuning uchun tillardagi tushunchalar ekvavalentlarini biron bir 
jahon miqyosidagi til (mas: ingliz yoki rus tili) orqali topishimiz kerak boʻladi). 
Misol uchun oʻzbek tilidagi “gapirmoq” leksemasini olaylik. Soʻng “gapirmoq” soʻzining
sinonimlarini topamiz: “gapirmoq, soʻzlamoq, aytmoq, soʻylamoq (kitobiy), demoq”. “Gapirmoq” 
soʻzi ruscha “govorit” ekvavalentining oʻzbekcha va turkchaga tarjimalari quyidagicha: