Nasimxon rahmonov

“Qutadg„u bilig”ning tuzilishi, janri va vazni
. Asarning har uchala nusxasini 
qiyoslash orqali uning tuzilish tartibi quyidagicha ekanligi ma‘lum bo‗ladi: 
Unvon (basmala)dan so‗ng qisqa nasriy muqaddima kelib, bunda Tangriga hamd, 
yalavoch (payg‗ambar)ga va ashobi nabi (chahor yorlar)ga na‘t aytiladi. So‗ngra 
kitobning qimmati, uning nomi (yuqorida turli mamlakatlarda turlicha nomlari 
keltirildi), xonga tortiq qilingan, muallifga Xos Hojib unvoni berilgani, asarda to‗rt 
ramziy qahramonga turkcha nom qo‗yilgani, kitobda shu to‗rt qahramon o‗rtasida 
savol-javob va munozaralar bo‗lib o‗tgani haqida qisqacha bayon beriladi.
Nasriy muqaddima tugagach, 77 baytdan iborat she‘riy muqaddima keladi.
So‗ngra 73 fasl nomining mundarijasi (fihristi) berilib, undan keyin yana unvonga 
va mavzuga o‗tiladi. 73 faslning dastlabki o‗n bittasi debochadan iborat bo‗lib, 
an‘anaviy hamd, sano, na‘t, Qoraxonga madh, etti kavokib va o‗n ikki burj, tilning 
foydasi, kitob egasining uzri, ezgulik, bilim va uquvning foydasi, kitob 
qahramonlariga nom berilishi va qarilikka o‗kinishdan iborat,O‗n ikkinchi fasldan 
bevosita voqealar bayoniga o‗tiladi.
73
72
Бу 
ҳ
а
қ
да 
қ
аранг: Каримов 
Қ
. Ю
қ
оридаги асар, 9
-11-бетлар. 
73
Каримов 
Қ
. Ю
қ
оридаги асар, 15-бет. 

---

―Qutadg‗u bilig‖ning tuzilishi o‗ziga xos, takrorlanmas. YUsuf Xos Hojib har bir 
faslda bir masalani qo‗yadi. Masala batafsil bayon qilinadi. Bayon tugagach, 
yakunlovchi bir bayt keltiriladi. YAkunlovchi baytdan so‗ng YUsuf shoirning, 
ya‘ni o‗zining donishmandona bir to‗rtligini keltiradi. SHu tariqa fikr yakuniga 
etadi. SHundan keyin yana bir faslda sarlavha sifatida bir masala qo‗yiladi va 
yuqoridagiday tartibda davom etadi. YUsuf bu asarining tuzilishini she‘riy 
muqaddima so‗ngida shunday ifodalaydi: 
Bu turkcha qoshuqlar tuzattim sanga, 
Oqirda unutma dua qil manga.
YA‘ni: 
Senga bu turkcha qo‗shiqlarni tartib berdim, 
O‗qiganingda meni unutmasdan (haqimga) duo qilgin. 
Qo„shiq
terminini YUsuf ―ashula‖ ma‘nosida emas, balki qadimgi turkiy yozma va 
og‗zaki adabiyotning tuzilishida asosiy qismlar bo‗lgan kantilen ma‘nosidagi 
adabiy termin sifatida qo‗llagan. Bu terminda, yuqorida aytganimizday, ―Qutadg‗u 
bilig‖ning tuzilishi o‗z aksini topgan. Har bir fasl va bu fasllarda qo‗yilgan masala 
yakuniga etib, har bir faslga nisbatan YUsuf qo‗shiq terminini ishlatgan. Asardagi 
har bir qo‗shiqning tuzilishi va tarkibini aniq tasavvur qilish uchun ―Elig xoqon 
O‗gdulmishga pand berishini aytadi‖ bobiga murojaat qilaylik.
Mazkur fasl, ya‘ni qo‗shuqning boshlanmasi elig va O‗gdulmishning ilk bor 
suhbatidan hamda eligning O‗gdulmishga tasallisidan boshlanadi. Bu bobning 
boshlanmasidan – eligning O‗gdulmishga bergan nasihatidan keyin voqealar rivoji 
boshlanadi. Bobdagi voqealar rivoji –otasi Oyto‗ldi vafotidan oldin eligga yozgan 
nomasini O‗gdulmish eligga bergandan keyin, eligning Oyto‗ldini eslashi, undan 
minnatdorligi, uning haqida duosi, O‗gdulmishning elig xizmatiga kirishi, u 
otasining pand-nasihatlariga rioya qilib, baxtiyor bo‗lib, eligning ishonchini va 
hurmatini qozona borgani, elig turli savollar bilan O‗gdulmishning bilimini sinab 
ko‗rgani, elig O‗gdulmishga pand berib, odamgarchilik yuksak fazilat va shu 
fazilatga qat‘iy rioya qil, deb bergan o‗gitlari, beklar o‗zlariga yaqin tutadigan 
odamning iqboli, O‗gdulmishga ishonch bildirib, o‗ziga vazir qilib olgani, 
O‗gdulmish aql-zakovati bilan eligga xizmatga kirishgani haqidagi va boshqa 
pand-nasihatlardan iborat. Bu faslda keltirilgan to‗rtlik YUsufning ijodidan bo‗lib, 
elig va O‗gdulmish o‗rtasidagi suhbatga yakun yasayotganday bo‗ladi. 
O‗gdulmishni elig o‗z xizmatiga olar ekan, uning otasi Oyto‗ldi va 
O‗gdulmishning o‗zi kabi zakovatli odamlar nihoyatda kam ekanidan YUsuf afsus 
chekadi va quyidagi to‗rtligini keltiradi: 
Yurig‘li kôrurmän yarag‘lisi yoq, 
Yarag‘li bulunsa yurig‘lisi yoq. 
Qalin bod qarabash yumitti ôkùsh, 
Tälimdä tiläsä tosulg‘usi yoq. 
YA‘ni:
YUruvchilarni (ko‗plab) ko‗raman, yaraydigan yo‗q, 
YAroqlisi topilsa-chi, u yurmaydi (umri qisqa bo‗ladi). 
Talay xizmatkor va qullar ko‗plab yig‗ildi, 

---

SHu ko‗pchilik ichidan axtarsang, foydalisi yo‗q.
Fasl so‗ngida O‗gdulmishning aql-zakovati, kechayu kunduz qilgan xizmatlari 
tufayli elig ko‗p tashvishlardan xoli bo‗ldi, mashaqqatlari aridi. Eligning yuklari 
engillashib, xalqqa ko‗p manfaat etkazadigan bo‗ldi.
YUsuf qo‗shuq janri qoidalariga rioya qilgan holda, o‗zidan oldin o‗tgan 
donishmandlarning yoki shoirlarning o‗gitlaridan istifoda etadi va faslning 
umumiy mazmuniga singdirib yuboradi. Qo‗shuq janrining talablari ham shunday 
– shoir faqat bosh qahramonlar elig va O‗gdulmish haqida emas, balki o‗tmishdagi 
salaflarini, tarixiy yoki afsonaviy qahramonlar haqidagi voqealardan ham biron 
yo‗sinda foydalanadi.
―Qutadg‗u bilig‖ yo‗nalishi va maqsadiga ko‗ra, didaktik asar. O‗z davrining, turli 
toifa odamlarning komil, jamiyat sog‗lom va illatlardan xoli bo‗lishi uchun yo‗l-
yo‗riq ko‗rsatgan pandnoma. Har bir toifaga mansub odam – hukmdordan tortib 
oddiy fuqarogacha go‗zal xulqli, rostgo‗y bo‗lishi lozim.
YUsuf hamma toifaga bir xil andazada yondashmaydi. Uning turli toifaga qo‗ygan 
talablari bir-birini takrorlamaydi. U quyidagi toifalarga tavsif berar ekan, har bir 
toifaning qiyofasini ham, ichki olamini ham kitobxon ko‗z o‗ngida gavdalantiradi: