Rashiddin Щamadoniy turkiy =avmlar tarixini ilk bor ilmiy asosda yoritib
bergan olimdir. Biz ta‘kidlagan Mirzo Ulu\bekning «Tыrt ulus tarixi, Abdul\ozi
Baщodirxonning «SHajarai turk» asarlarini yozishda щam mualliflar «Jome‘ ut-
tavorix»dan foydalanganlar.
«Jome‘ ut-tavorix fors tilida yozilgan bыlib, olim ыz asari or=ali mu\ullarning
щamma =abilasi turkiy =avmlardan tar=alganligini asoslab berdi. Bu =abilalarning
щammasi Ы\uzxonga, Ы\uzxonning shajarasi Nuщ pay\ambarga borib ta=alishini
kыrsatadi.
«Jome‘ ut-tavorix»ning Ы\uz shaxsini yoritishdagi aщamiyatli jiщati shundaki,
asarda Ы\uzxon musulmon sifatida kыrsatilgan bыlsa щam, turkiy mifologiyaning
ba‘zi izlari kыzga tashlanadi. Bu jiщat «Jome‘ ut-tavorix» bilan «Ы\uznoma»
ыrtasidagi umumiyliklardan biridir. asarda tarkiy mifologiya sa=langan ыrinlarga
=uyidagi misollarni keltirish mumkin. Ma‘lumki, eski turk dini-tomoniylikda
pay\ambar va mu=addas kitoblar bыlmaganligi sababli =omlar ya‘ni
shomonlarning ыrni be=iyos bыlgan. Turkiyalik olim Usmon Turon shomonlar
(=amlar) щa=ida shunday yozadi: «SHomonlar isti=bolining yaxshi va yomon
щodisalaridan ularni (ya‘ni kыk turklarni vo=if aylaydilar. +omlarning
tavsiyalarisiz =ыshin tplab urushga kirishilmas edi»
1
«Ы\uznoma» dostonidagi
«Ulu\ Turk, «Dada +ur=ut kitobi»dagi +ыr=ut ota eski turkiylarning shomonlariga
misol bыla oladi. «Jome‘ ut-tavorix» asarida keltirilgan Ir=li Xыja aslida
«Ы\uznoma» dostonida keltirilgan Ulu\ Turkdir. U Ы\uz avlodlariining щar
birining la=abini, nomini, tam\asi va belgisinitain etadi. Ы\uzxondan tar=algan 24
uru\ning щar biriga ma‘lum щayvonlarning nomi beriladi. Bu щayovonlar щar bir
=abilaning щujum =ilmasligi lozim. «Ы\uznoma» da щam Ulu\ Turk Ы\uzxonning
avlodlari ыrtasida щokimyatning =anday ta=simlanishini oldindan bashorat =iladi.
«Jome‘ ut-tavorix» asarining Ы\uz shaxsini yoritish borasida yana bir
aщamiyatli jiщati mavjud. Bizga ma‘lumki, Xitoy solnomalari =adimgi turklar
tarixi uchun eng =adimiy, ishonchli manbvadir. Rashiddin Щamadoniy «Jome‘ ut-
tavorix» asarini yozish arafasida, 1286 yili Eronga amir Pыlod CHjen Sin degan
bir tarixchi keladi. Bu Odam Xitoy solnomalari mu\ul rivoyatlari bыyicha chu=ur
bilimga ega bыlgan. Rashiddin Щamadoniyning «Jome‘ ut-tavorix» asarida
ilmiylik bosh ыrin tutganining, Ы\uz shaxsi keng yoritilganining uch yil davomida
щar kun olib borgan ma‘ruzalaridan =idirish lozim.
1
Demak, «Ы\uznoma» dostonidagi tarixiylik xususiyatlari Ы\uzxonning
yurishlarida, uning turkiylarga nom berishi ularni birlashtirib markazlashgan davlat
tuzimi bilan bo\li= vo=ealarda ыz aksini topgan.
Ы\uz щo=onining bosh=a yurt va elatlarga yurishlaridan =adimgi turkiy
xal=lardagi markazlashgan davlat tuzishga bыlgan intilishi щa=ida xulosa
chi=arish mumkin.
Qutbning ―Xusrav va SHirin‖
Do'stlaringiz bilan baham: