|
21.2. Korporativ nizolar tipologiyasi
Qonunchilikda «qo’shib olish» tushunchasiga yuridik ta’rif berilmagan.
Biroq xo’jalik yuritish amaliyoti shuni ko’rsatadiki, nodo’stona qo’shib olish
holatlari mulkchilikning o’zgarish jarayonlari to’xtamayotgan sharoitlarda
O’zbekistonda keng tarqalgan. Jahon amaliyotida bunday harakatlar «yutib olish»
nomini olgan.
«Hamkorlikda bo’lmagan qo’shilish» (aksiyalarni agressiv ravishda sotib
olish) deganda investorning aksiyadorlik jamiyatining aksiyalar nazorat paketini
aksiyadolardan menejerlarning roziligisiz xarid qilish bo’yicha harakatlari
tushuniladi. Agressiv ravishda xarid qilish aksiyadorlar tarkibida jiddiy
o’zgarishlarga, DK shaxsiy tarkibi va kompaniyaning etakchi menejerlarini
almashtirishga, kompaniyaning moliya siyosatini o’zgartirishga, aksiyadorlik
jamiyati faoliyatining asosiy yo’nalishlari va aksiyadorlarga nisbatan siyosatning
o’zgarishiga olib keladi.
Amaliyotda nodo’stona qo’shib olish tashabbuskori sifatida doim ham tashqi
investor ishtirok etmaydi, bu qo’shib olinayotgan aksiyadorlik jamiyatining
minoritar aksiyadori ham bo’lishi mumkin.
Aksiyadorlik jamiyati menejmenti va aksiyadorlariga bilvosita ta’sir usullari
qatoriga quyidagilar kiritiladi:
248
korxonaga nisbatan amaldagi menejerlar tarkibi vakolatlarini to’xtatish,
aksiyadorlik jamiyati boshqaruv organining ishini to’xtatib turish,
aksiyalarning qadrsizlanishi bilan tahdid soladigan bankrot jarayoni
qo’zg’atish.
siz yirik ta’minotchi-kompaniya bilan hamkorlik haqida kelishib olasiz. Ayrim
shartlarni, xususan, to’lov muddatini keyinga surish masalasini siz og’zaki
kelishib olasiz (haqiqatda ko’proq shunday bo’ladi). Ma’lum vaqt o’tgandan
so’ng kelishib olingan shart «esdan chiqariladi» va siz bankrot jarayoniga
tortilgan bo’lib chiqasiz.
korxona faoliyati uchun uning ta’minotchilari, kreditorlariga ta’sir ko’rsatish
vositasida sun’iy iqtisodiy qiyinchiliklar yaratish; qarzlarni sotib olish;
huquq-tartibot, soliq va bojxona organlari, ya’ni «ma’muriy resurs» tomonidan
aksiyadorlik jamiyati faoliyatining ko’p sonli tekshiruvlarini tashkillashtirish;
aksiyadorlarga ta’sir ko’rsatish maqsadida jamiyat haqida salbiy axborot chop
etish;
jamiyat va uning rahbarlariga nisbatan turli da’volar qo’zg’atish;
aksiyadorlarga ularga tegishli aksiyalarni sotish taklifi bilan Toshkent murojaat
qilish (bunday murojaat usullari har xil).
Kompaniyani hamkorlikda bo’lmagan qo’shilishdan himoya qilish usullari
quyidagicha:
1)
korxona aksiyalarining yakuniy xaridori kim (buyurtmachi kim) ekanligi va
u qanday maqsadda korxona ustidan nazorat o’rnatish istagida ekanligini
aniqlash;
2)
aksiyalarni javob tariqasida sotib olish – eng tarqalgan himoya usuli.
Aksiyalar sotib olishni emitentning o’zi (o’z aksiyalarini o’z balansiga yoki
sho’’ba tashkilot balansiga xarid qilish yo’li bilan), emitentning
aksiyadorlari yoki do’stona munosabatdagi tashqi investor («oq ristar»)
tashkillashtirishi mumkin;
3)
reestr egasini almashtirish (reestr egasi kompaniya aksiyadorlari ro’yxatiga
to’liq foydalanish huquqiga ega va u axborotni noqonuniy tarqatishi mumkin);
249
4)
agressor sun’iy ravishda kompaniyani qarzdor qilib qo’ymasligi uchun barcha
to’lanmagan qarzlarni sotib olish.
Agressor sizning qarzlaringizni sotib olmoqda. Qarz to’lanishidan bir necha kun
oldin bosqinchi-kreditor o’z schetlarini yopadi, manzilini o’zgartiradi, uch
oydan keyin esa sudga qarzdorni bankrot jeb e’lon qilish da’vosi bilan murojaat
qiladi;
5) yopiq yozishmalar yo’li bilan emissiya (qo’shimcha qimmatli qog’ozlar
chiqarishni joylashtirish). Jarayon juda katta (vaqt bo’yicha – bir chorak
atrofida), lekin eng samarali usul hisoblanadi. qimmatli qog’ozlarni joylashtirish
haqida qaror aksiyadorlar umumiy yig’ilishida qabul qilinishi, bunday qaror
uchun yig’ilishda qatnashayotgan aksiyalarning kamida 75%i ovoz berishi
lozim;
6)
qo’shib olish obyektining jalb etuvchanligini pasaytirish (aktivlarning bir
qismini sotib yuborish, ayrim obyektlarni ijaraga berish, aktivlarga garovga
qo’yish, muammoli aktivlar va passivlar sotib olish);
7)
nizom bilan himoyalanish – eng oldini olish chorasi hisoblanadi (masalan,
aksiyadorlik jamiyatlari to’g’risidagi qonunda aytilishicha: jamiyat nizomida bitta
aksiyadorga tegishli bo’lgan aksiyalar soniga va ularning umumiy nominal
qiymatiga cheklov belgilanishi mumkin. Aksiyador jamiyatning ovoz berish
huquqiga ega bo’lgan aksiyalarining 1% igacha ega bo’lishi mumkin):
nizomda ularni tuzish yirik bitimlar uchun belgilangan jarayon bo’yicha
amalga oshirilishi lozim bo’lgan bitimlar ro’yxatini kengaytirish;
aksiyadorlik jamiyatining oliy tabaqa menejerlari bilan shartnomalarga jamiyat
tomonidan shartnomani muddatidan oldin bekor qilishda katta miqdorda tovon
pul to’lash majburiyatini kiritish;
qo’shib olish va birlashish masalalarini hal qilish uchun zarur ovozlar foizining
yuqori bo’lishi sharti. Ayrim g’arb kompaniyalari zarur ovozlar sonini
95%gacha belgilaydilar;
9) davlatning jamiyatni boshqarishda ishtirok etish maxsus huquqini joriy qilish
(«oltin aksiya»), bu agressorlarning qiziqishini keskin pasaytiradi.
250
Mulkni qaytadan bo’lish – ishbilarmonlik voqeligiga xos bo’lgan jihat
hisoblanadi. Bironta aksiyadorlik jamiyati «qaytadan bo’lish»dan kaflatli
himoyalanishi mumkin emas, shuning uchun hech bo’lmaganda nodo’stona
qo’shib olishdan himoya qilishning klassik usullarini bilib olish talab qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
