Namangan pedagogika kolleji

Miyaning reflektor faoliyati. Tashqi olam doimo odamning nerv sistemasiga, sezgi a`zolari orqali miyasiga ta`sir ko`rsatib turadi. Organizmning tashqi ta`sirotlarni nerv sistemasi va miyasiga ta`siri natijasida qabul qilishi va ulargajavoban harakatga kelishi refleks (lot. Reflexus – aks ettirish) debataladi. Refleks nazariyasi birinchi marta fransuz olimi Deqart tomonidan, keyinchalik I.M. Sechenov va yana keyinroq I.P. Pavlpv tamonidan rivojlantirildi, shartli va shartsiz reflekslar tug`ma yo`l bilan berilsa, shartli reflekslar hayot davomida ortltiriladi. Bola miyasining ko`rish markazida ham (dorini ko`rgan paytda), ta`m – maza bilish markazida ham (og`zida taxirlikni sezgan paytda), qo`zg`alishlar ketma – ket vujudga keladi, bordi – yu bu qo`zg`alish yana takrorlansa, miya po`stlog`ida, ya`ni shu ikki markaz o`rtasida bog`lanish vujudga keladi. Agar shu bog`lanish mustahkamlanib borilmasa, ya`ni bolaga dori ko`rsatilsa – yu ammo ichirilmasa, u kuchsizlanib butunlay uzilib ketadi. Shunday qilib shartli refleks hayot davomida hosil qilinibgina qolmay, vaqt o`tishi bilan yo`qolib ketishi ham mumkin. Shu sababdan I.P.Pavlov shartli refleksni muvaqqat verv bog`lanishi deb aytgan.
Yarimsharlar po`stlogidag`idagi nerv jarayonlari. Odam va hayvonlarning katta yarimsharlari po`stlog`ida ikki qarama – qarshi nerv jarayonlari, qo`zg`alish va tormozlanish sodir bo`ladi. Biron – bir narsa yoki hodisalar sezgi organlariga ta`sir etib ularni qo`zg`atadi, qo`zg`alish esa miyaga o`tkaziladi, shundagina yarimsharlarda qo`zg`alish (jonlanish) vujudga keladi. Bu qo`zg`alish o`chog`I o`zgarmasdan va harakatsiz qolmaydi. Odatda qo`zg`alish katta yarimsharlar po`slog`ida irradiatsiyalanadi (yoyiladi) va bir joydan ikkinchi joyga o`tadi.
Po`stloqda qo`zg`alish bilan bir vaqtning o`zida unga zid jarayon tormozlanish ham maydonga keladi, tormozlanish miyada qo`zg`alish uchastkasini aktiv ravishda tox`tatib turadi, tormozlaydi yoki cheklab qo`yadi, qo`zg`alish uchaskasini markazlashtiradi, tor doiraga to`planishga olib keladi. Qo`zg`alish bilan tormozlanish o`zaro chambarchas bog`liqdir. Agar miyaning biror uchastkasida qo`zg`alish paydo bo`lsa, shu uchastka atrofida tormozlanish maydonga kelishi manfiy induksiya, tormozlanish o`chog`i atrofida qo`zg`alish vujudga kelishi musbat induksiya deb ataladi. Tormozlanish charchas natijasida sodir bo`ladi. I.P. Pavlovning uqturishicha, agar tormozlanish po`stloqning ko`p qismiga yoyilib miyaning quyi qisimlariga yetib borsa odam uyquga ketadi. Kuchlar, ya`ni miya nerv hujayralari qayta tiklanadi. Po`sloqni to`liq qamrab olmay ayrim uchastkalarining qo`zg`alish holatida bo`lishini I.P.Pavlov soqchi punktlar deb atagan. Masalan, o`z bolasi yonoda qattiq uyquga cho`mgan ona atrofdagi tovushlarni eshitmasligi mumkin, lekin chaqaloqning ozgina shitirlagan tovushiga uyg`onadi. Demak, onada o`z bolasiga nisbatan miya po`slog`ida ba`zi hujayralar qo`g`algan holda bo`ladi.
Katta yarimsharlar po`stlog`ining shartli refleks tarzidagi faoliyatini I.P.Pavlov miyaning signal faoliyati deb atagan, chunki tashqi muhitdan ko`rsatiluvchi ta`sirlar tevarak – atrofdagi narsalarning organizm uchun ahamiyati haqida darak beradi. Narsa va hodisalarning sezgi organlariga ta`sir ko`rsatishi tufayli (buning natijasida sezgilar, idrok, tasavvular paydo bo`ladi)miyaga keluvchi signallarni Pavlov birinchi signallar sistemasi deb atagan: bunday sistema odamda ham, hayvonlarda ham bor. Ammo odamda, deb yozadi Pavlov faoliyati mexanizmlarriga qo`shimcha favqulodda ustunlik yuz bergan. Bu qo`shimcha ustunlik inson nuqti va tafakkuridir. Demak, nutq ikkinchi signallar sistemasi hisoblanadi.
Bir xil izchillikdagi qo`zg`alishlarning takrorlanib turishi, odamda shunga muvofiq ravishda, bir xildagi reaksiyalarning amalgam oshishiga olib keladi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, qo`zg`atuvchilardan birinchisii ta`sir etishi bilan, shartli reflekslar sistemasi paydo bo`ladi. Qo`zg`alishlarningtakrorlanib turishi natijasida miya po`stlog`idamustahkam o`rnashib o`choqlari dinamik stereotiplar (stereotip yunoncha stereo – mustahkam, o`chma; tupos – iz, tomg`a) deb ataladi. Stereotip so`zi mustahkamlangan reaksiyalarning barqarorligidan dalolat beradi. “Dinamik “ deb atalishiga sabab shuki stereotipni, yani odat tusigakirib qolgan xatti – harakatlar sistemasini qayta qurish oson bo`lmasa ham uni o`zgartirish mumkin. Bu o`choqlar kerak bo`lganda kuch sarflanmasdan oson tiklanadi.
Demak, dinamik stereotip qo`zg`atuvchilarning tez – tez takrorlanib turuvchi ta`sirlariga organizmning moslanishib qolishi hisoblanadi. Stereotip qancha eski va turg`un bo`lsa uni yengish, tugatish shunchalik qiyin bo`ladi. Uni buzish tevarak – atrofdagi voqelik bilan keskin to`nashuvga olib keladi. Nerv sistemasining zaif muzanatlashmagan tipiga mansub bo`lgan odamlarda dinamik stereotipni qayta qurish qiyin bo`ladi. Nerv sistemasi kuchli va muvozanatlashgan odamlar dinamik stereotipmi o`zgartirishni oson uddalaydilar.
Yarimsharlarning biror qismi zararlansa odam shu vazifasini yo`qotadi. Masalan, miyaning peshona orqa tomonidagi qismi zararlansa u gapira olmaydi, uning o`rnini boshqa markazlar amalga oshiradi.

Miyaning yosh ulg`aygan sari o`sib borishi