Namangan muxandislik texnologiya instituti

19-Mavzu: Aktivlar auditi
REJA:
1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish tartibi va o’tkazish ketma-ketligi
2. Asosiy vositalar auditida foydalaniladigan ma’lumot manbalari
3.Asosiy vositalar tekshiruvidagi audit amallari
4. Asosiy vositalarga eskirish hisoblashning to’g’riligini tekshirish
Tayanch so’zlar: Asosiy vositalar, ularning auditini o‘tkazish bo‘yicha dastur tuzish, auditda foydalanadigan ma’lumot manbalari, asosiy vositalar auditini hujjatlashtirish, asosiy vositalarning analitik va sintetik hisobi auditi, asosiy vositalarni soliqqa tortishni tekshirish, lizing munosabatlari va ijara majburiyatlari auditi, xo‘jalik va ‘udrat usulida bajarilgan ishlar auditi.


1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish tartibi va o’tkazish ketma-ketligi
Asosiy vositalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish mijoz-korxona faoliyati umumiy auditining bir qismi hisoblanadi. Uning maqsadi buxgalteriya hisoboti asosiy vositalar bo’limining ishonchliligi to’g’risida fikr shakllantirish va korxonada asosiy vositalar bilan bog’liq muomalalarni hisobga olish hamda soliqqa tortish uslubiyotini tashkil etishning O’zbekiston Res’ublikasida amal qilayotgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Asosiy vositalar auditi auditorlik tekshiruvining muhim ob’ektlaridan biri bo’lib, undagi o’rganiladigan masalalar keng qamrovli va ularning barchasini quyidagicha umumlashtirish mumkin:

• 
  asosiy vositalar mavjudligi va saqlanish holati ustidan nazorat o’rnatishni ta’minlash (ob’ektlarni asosiy vositalar qatoriga kiritishning to’g’riligi; asosiy vositalarning to’g’ri turkumlanishi; asosiy vositalar analitik hisobi va asosiy vositalar uchun moddiy javobgarlikni tashkil etish; analitik va sintetik hisob hamda hisobot ma’lumotlarining mosligi);
  
• 
  asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni dastlabki hujjatlashtirish hamda hisobda aks ettirish; asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida aks ettirish; asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortish;
  
• 
  asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirish (asosiy vositalarning foydali xizmat qilish muddatini aniqlashning to’g’riligi); amortizatsiya hisoblash usullarini qo’llashning qonuniyligi va to’g’riligi; jadallashtirilgan amortizatsiya usulini qo’llashning qonuniyligi; amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to’g’riligi; amortizatsiya ajratmalarini hisobda aks ettirishning to’g’riligi);
  
• 
  asosiy vositalarni tiklashni - ta’mirlash, zamonaviylash-tirish va qayta jihozlashni hisobda aks ettirish (muomalalarni hujjatlarda rasmiylashtirish; ta’mirlash usullari; ta’mirlash xarajatlarini tannarxga olib borishning to’g’riligi; asosiy vosi-talarni qayta jihozlash va zamonaviylashtirishga doir muoma-lalarni hisobga olish;
  
• 
  asosiy vositalar korxona buxgalteriyasidagi sintetik va analitik hisobining holatini baholash; belgilangan qoidalarga muvofiq korxonaning o’ziga qarashli (0110-0199 schyotlar), joriy tartibda ijaraga olingan (001-schyot) va moliyaviy lizing asosida olingan asosiy vositalarni (0310-schyot) saqlash joylarida moddiy javobgar shaxslar bo’yicha hisobga olishning tashkil etilishini baholash;
  
• 
  korxonaning o’ziga qarashli va moliyalanadigan lizing asosida olingan asosiy vositalar bo’yicha oylik eskirish hisob-lanishining to’g’riligini tekshirish (0211-0299-schyotlar). Chunki, bu ma’lumotlar realizatsiya qilinadigan mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxining (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debeti) shakllanishi bilan bog’liq bo’lib, oqibatda korxonaning moliyaviy natijalari (balans foydasi yoki zarari)ga va byudjetga to’lanadigan foyda (daromad) solig’ining miqdoriga ta’sir etadi;
  
• 
  asosiy vositalarning sotib olinishi va hisobdan chiqarilishi hamda ularni yuridik va jismoniy shaxslardan ijaraga olish bilan bog’liq muomalalar bo’yicha soliq qonunchiligiga rioya qilinishini tekshirish;
  
• 
  asosiy vositalarni xo’jalik va ‘udrat usullarida (ka’ital yoki joriy) ta’mirlash xarajatlarini hisobga olishning kor-xonada amal qilinayotgan tartibini, korxonada bir yilga qabul qilingan hisob yuritish siyosatidan kelib chiqqan holda baholash va tekshirish (asosiy vositalarni ta’mirlash uchun rezervga mablag’ ajratish mexanizmidan foydalanib yoki foydalanmasdan);
  
• 
  agar auditor bilan tuzilgan shartnomada kelishilgan bo’lsa, korxonada asosiy vositalardan foydalanishni vaqt oralig’i va quvvati bo’yicha korxonaning ishlab chiqarish xususiyatlari hisobga olingan holda tahlil qilish;
  
• 
  asosiy vositalarni baholash va qayta baholash natijalarini tekshirish.
  

Asosiy vositalar auditining ketma ketligi¹:
A. Umumiy muolajalar. Testlar - nazorat quroli.

1. 
   Ichki nazorat tizimi bo’yicha test o’tkazish (INT);
   
2. 
   Buxgalteriya hisobi tizimi bo’yicha test o’tkazish (BHT);
   
3. 
   Buxgalteriya hisobi maqsadi uchun tuzilgan hisob siyosatining tahlili;
   
4. 
   Soliq hisobi maqsadi uchun tuzilgan hisob siyosatining tahlili;
   
5. 
   Ishchi schetlar rejasini tahlil qilish;
   
6. 
   Buxgalteriya balansi va buxgalteriya hisob registrlaridagi ko’rsatkichlarning bir xilligini tekshirish;
   
7. 
   Xujjatli tekshirishda tanlab olish miqdori va tuzilishi aniqlash;
   

B. Mohiyati bo’yicha tekshirish muolajalar.

1. 
   Inventarizatsiya;
   
2. 
   Shartnomalarni ko’rib chiqish (tekshirish);
   
3. 
   AV kirimi, chiqimi va hisobini hujjatlashtirilishini to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish;
   
4. 
   AV aktivlarga kiritilish mezoniga mosligini tekshirish;
   
5. 
   AV baholash va kirimini hisobda qayd etilishini qonunchiliqga va hisob siyosatiga mosligini teqshirish;
   
6. 
   AV hisobi va amortizatsiya hisoblashni to’g’riligini va uni hisob siyosatiga mosligini teqshirish;
   
7. 
   AV ta’mirlash xarajatlarini rasmiylashtirish va hisobini to’g’riligini tekshirish;
   
8. 
   Asosiy vositalarni qayta baholash va natijalarni hisobda aks ettirilishi;
   
9. 
   Tekshirilayotgan davr muomalalarini to’g’riligining tekshirish;
   
10. 
    Sotib olingan va chiqib ketgan AV bahosini hisob ma’lumotlari bilan solishtirib tekshirish;
    
11. 
    Hisobotlardagi muhim axborotlarni oshkor qilinishini tekshirish;
    
12. 
    Xato va kamchiliklarning taxminiy ro’yxati;
    
13. 
    Tizimli (sistemali) kamchiliklar to’g’risida ma’lumot;
    
14. 
    Tanlab tekshirish natijalarining tahlili;
    
15. 
    Me’yoriy hujjatlar bo’yicha aniqlangan kamchiliklar ro’yxati;
    
16. 
    Asosiy vositalar auditi bo’yicha xulosa.
    

Auditor ushbu asosiy masalalarni o’rganib, ularga auditorlik hisobotining tahliliy qismida baho berishi va yo’l qo’yilgan xatolar hamda hisobning belgilangan qoidalaridan chetga chiqish hollarini bartaraf qilish bo’yicha takliflar berishi lozim.
Auditor asosiy vositalar auditini boshlashda xo’jalikka kelishi bilan birinchi navbatda quyidagilarni aniqlashi zarur:

• 
  korxonaning asosiy vositalar hisobini tashkil qilish bo’yicha tekshirilayotgan hisobot davridagi hisob yuritish siyosati, uning o’tgan hisobot davridagiga nisbatan o’zgarishi bilan tanishish;
  
• 
  asosiy vositalarning so’nggi invetarizatsiya(ashyoviy ro’yxat)dan o’tkazilishi va uning natijalarini aniqlash;
  
• 
  asosiy vositalarni so’nggi qayta baholash materiallari va ularning hisobda aks ettirilishi bilan tanishish. Bunda auditor O’zbekiston Res’ublikasi Moliya Vazirligi, Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi, O’zbekiston Res’ublikasi Davlat mulk qo’mitasining tegishli me’yoriy hujjatlariga muvofiq korxona balansida turadigan va qayta baholangan asosiy vositalar tiklanish qiymati bo’yicha aks ettirilishini nazarda tutishi lozim.
  
• 
  korxonada asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo’yicha doimiy komissiya tashkil etilishi: asosii vositalarni foydalanish joylarida saqlash uchun javobgar shaxslar haqida buyruk (farmoyish) ning mavjudligini tekshirish, shuningdek, ular bilan shaxsan to’la moddiy javobgarlik to’g’risida shartnomalar tuzilganligini aniqlash;
  
• 
  tadbirkor sifatida ro’yxatga olingan va ro’yxatga olinmagan yuridik hamda jismoniy shaxslar bilan asosiy vositalar ijarasi bo’yicha tuzilgan shartnomalarni o’rganish:;
  
• 
  buxgalteriyada asosiy vositalar kartotekasi (AV-6 va AV-8 shaklidagi inventar kartochkalar) va kom’’yuterda yoki qo’lda baja-riladigan variantdagi aniq inventar ro’yxati (AV-9 shakl) yuritilishiga ishonch hosil qilish lozim;
  
• 
  ishdan bo’shab ketgan moddiy javobgar shaxslar haqida ma’lumotlar (buyruqlar, xodimlar ro’yxati)ni o’rganish ;
  
• 
  asosiy vositalar hisobini yuritish qoidalari bayon qilingan amaldagi me’yoriy hujjatlar va asosiy vositalar hisobiga doir yagona shakldagi (unifikatsiyalangan) idoralararo dastlabki hujjatlarning shakllari bilan korxona buxgalteriyasi qay darajada ta’minlanganligini aniqlash.
  

Shu tarzda olingan ma’lumotlar auditorga mazkur korxonada asosiy vositalar hisobining tashkil etilishi haqida umumiy tasavvurga ega bo’lish imkonini va tekshiruvda maxsus e’tibor berish lozim bo’lgan masalalarni aniqlashga yordam beradi.
Auditor asosiy vositalar hisobiga doir muomalalarni tek-shirishni boshlashidan oldin ichki nazoratning ahvolini test usulida aniqlashi maqsadga muvofiqdir. Bu nafaqat ichki nazorat tizimining ishonchliligini baholash, balki auditorlik tekshiruvi o’tkazish dasturiga tuzatish kiritishga ham imkon yaratadi.
Asosiy vositalar hisobini tekshirish bo’yicha ichki nazorat tizimining ahvolini aniqlash testi

№	Test savolining mazmuni	Javoblar
		Ha	Yo’q	Eslatma
	Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo’yicha komissiya tuzish to’g’risida buyruq borligi?	√
	Hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqda asosiy vositalarni inventa-rizatsiya qilish usullari va mud-datlari ko’rsatilganmi?		√
	Inventarizatsiya belgilangan mud-datlarda o’tkazilganmi?		√
	Asosiy vositalar oxirgi marta qachon inventarizatsiya qilingan?	√		2 yil oldin
	Inventarizatsiya natijalari hisobda aks ettirilganmi?			So’ngi 2 y. da inv-ya o’tkazil-magan
	Asosiy vositalarni saqlash va ishla-tish joylari hisob registrida aks ettirilganmi?	√
	Asosiy vositalarning foydalanish joylarida saqlanishi uchun mas’ul shaxslarni tayinlash to’g’risida buy-ruqlar borligi?	√
	Asosiy vositalarni saqlash uchun mas’ul shaxslar bilan to’liq moddiy javobgarlik to’g’risida shartnomalar tuzilganmi?		√
	Korxonada asosiy vositalar hisobiga doir dastlabki hujjatlarning uni-fikatsiyalangan shakllari qo’llani-ladimi?	√		To’liq emas
	Asosiy vositalar hisobi bo’yicha huj-jatlar aylanish reja-grafigi tuzilganmi?		√
	Bosh buxgalter tomonidan hujjatlar aylanish reja-grafigiga rioya qilish ustidan nazorat amalga oshirilganmi?		√
	Asosiy vositalar ob’ektlari yongin va boshqa tabiiy ofatlardan sug’urta qilinganmi?	√
	Asosiy vositalar turkumlanganmi?		√
	Asosiy vositalar kodifikatori ish-lab chiqilganmi?		√
	Inventar kartochkalar mavjudmi va ular ishlatiladimi?		√
	Analitik hisob ma’lumotlari sinte-tik hisob registrlari bilan taqqos-langanmi?	√		Ha, faqat balans tu-zish ‘ay-tida
	Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo’yicha dalolatnomalar va boshqa huj-jatlar rahbar tomonidan tasdiq-langanmi?	√
	Korxonada ijaraga olingan (o’erativ moliyalanadigan lizing) asosiy vosi-talar mavjudmi?		√
	Amortizatsiya hisoblash usuli tanlan-ganmi?		√	Chiziqli usul qo’lla-niladi
	Ta’mirlash xarajatlarini hisobga olish varianti tanlanganmi?		√	Haqiqiy xarajatlar bo’yicha

Ushbu keltirilgan testdan shunday xulosa qilish mumkinki, tekshiruv o’tkaziladigan korxonada hisobot davrida inventari-zatsiya o’tkazilmagan, hisob siyosatida ayrim ob’ektlarni inven-tarizatsiya qilish tartibi va muddatlari belgilanmagan. Natijada, tekshiruv chog’ida asosiy vositalar ob’ektlarini tanlab inven-tarizatsiya qilish zarur. Mazkur korxona bo’linmalarida asosiy vositalar hisobiga doir muomalalar ustidan ichki nazoratning yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi oqibatida sezilarli xatolarga yo’l qo’yish xavfi katta.

Bosh daftarda aks ettirilgan 0110-0199, 0211-0299, 0310, 0710, 0720, 0810, 0820, 0840, 0850, 0860, 0890, 0920, 4810, 4820, 4830, 6910, 6920, 7910 sintetik schyotlar qoldiqlarining mos ra-vishda analitik hisob registrlari va buxgalteriya balansi ma’lumotlariga muvofiqligini aniqlash zarur. Ular barcha ‘ozitsiyalar bo’yicha: oy boshiga qoldiq, oylik oborotlari, oy oxiriga qoldiq-lar bir-biriga to’g’ri kelishi lozim. Agar tafovutlar aniqlansa, ularning sabablarini aniqlash va korxonaga asosiy vositalarni, montaj talab qiladigan qurilmalarni; ka’ital qo’yilmalarni, tuzilgan lizing shartnomalari bo’yicha majburiyatlarni inventa-rizatsiya qilish tavsiya etiladi. So’ngra korxonaning asosiy vosita-larni hisobga olish bo’yicha qabul qilingan hisob yuritish siyosati bilan tanishish zarur. Bunda asosan quyidagilarga e’tibor berish lozim:

34. 
    korxonada asosiy vositalarga eskirish hisoblashning qaysi usulini qo’llash qabul qilinganligi;
    
35. 
    korxonada asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini hisobga olishning qanday tartibi qabul qilinganligi, asosiy vo-sitalarni ta’mirlash uchun rezervga mablag’ ajratish mexanizmidan foydalanib, ya’ni ta’mirlash fondi (8910-schyot bo’yicha «Ta’mirlash fondi» subschyotini qo’llash) tashkil etish yoki tashkil etmaslik.
    

Korxonada qabul qilingan hisob yuritish siyosati auditor xulosasida aks ettirilishi lozim.