11.2. O’lchov ob’ektlari va vositalari O’lchashning asosini o’lchash uslublari va o’lchov texnikalari tashkil etadi. O’lchash jarayonida o’lchanayotgan kattalik, unga o’xshash bo’lgan kattalik u etalon, namuna va boshqalar bilan tajriba asosida taqqoslanadi, ya’ni namunaga nisbatan qiymati aniqlanadi.
“O’lchash” tushunchasining zamonaviy talqini - maxsus texnika vositalari yordamida fizik kattaliklarni aniqlashning tajribaviy usuli. Misol uchun, xavo haroratini termometr yordamida o’lchash yoki metall o’qlar diametrini shtangentsirkulь yordamida o’lchash va boshqalar.
O’lchanadigan o’lchov kattaligi deb ob’ekt yoki jarayonning ma’lum xossasi tushuniladi va bu xossa sifat jihatdan ajratilgan va miqdor jihatdan aniqlangan bo’lishi kerak.
Zamonaviy nuqtai nazardan predmetlarning o’lchamlarini o’lchashda ularning xossalari tabiiy yaratilishi mumkin. Masalan atrofimizdagi fazo ob’ekt, uning xossasi esa cho’zilganligidir. Bu xossa uzunlik kattaligi yordamida o’lchanadi. Faqatgina uzunlik fazo kattaligini belgilab berolmaydi. Fazo kattaligini to’liq belgilash uchun burchak, maydon, hajm birliklarini ham ishlatish kerak.
Real dunyoda har qanday voqea va hodisalar ma’lum vaqt davomida sodir bo’ladi. Muddat bir ob’ekt deb olinsa, uning xossasi vaqt kattaligi bilan o’lchanadi.
Jismlarning tashqi ta’sir bo’lmaganida tinch holatini saqlashi yoki tekis to’g’ri harakat qilishi jismning inertligi deb ataladi. Jismning inertligi uning xossasi bilan belgilanadi. Inertlik o’lchov birligi massa.
Ma’lum holatgacha qizdirilgan jismlar oldingi holatidan sifati bilan farq qiladi. Temperatura degan kattalik yordamida jismning qay darajada qizdirilganligi tushuntiriladi. Yuqoridagilarning barchasi fizik kattaliklarga kiradi. SHu guruhga tekislik va fazoviy burchak, kuch, bosim, tezlik, tezlanish, elektr kuchi, induktivlik, yorug’lik kuchi va boshqa kattaliklarni kiritish mumkin.
Metrologiya sohasidagi xalqaro hamkorlik standartlashtirish sohasidagi hamkorlikdek xalqaro savdoga ko’maklashadi. Hamkorlik natijasida o’zaro hamjihatlikni kafolatlaydigan o’lchashlarga yagona yondashish paydo bo’ladi, o’lchash usullari va vositalarini bir xillashtirish va standartlashtirish amalga oshiriladi, mahsulotni o’lchash, sinash va nazorat qilish natijalarini o’zaro tan olish imkoni paydo bo’ladi.
Zamonaviy etalon majmualarini yaratish va ularni saqlash texnikaviy murakkab va iqtisodiy jihatdan qimmat masala bo’lganligi ham metrologiya sohasidagi keng xalqaro kooperatsiyani talab qiladi. SHunig uchun bu masalani xalqaro hamkorlik asosida yechish maqsadga muvofiqdir.
Yagona o’lchov tizimi – bu o’lchovning shunday holatiki, birliklar albatta qonunlashtirilgan va xalqaro birliklarda o’z ifodasini topgan bo’lishi kerak. Har bir o’lchov etalon namunalarida ko’rsatilgan birliklarda va o’lchov orasidagi xatolik ko’rsatilgan darajadan oshmasligi lozim bo’ladi.
Yagona o’lchov tizimi to’rt asosiy tamoyilga asoslangan bo’ladi:
1. Natija ko’rsatilgan birlikda bo’lishi;
2. O’lchov birligi, o’lchov vositasi, uning ko’rsatkichlari etalon ko’rsatkichlari bilan bir xil bo’lishi lozim;
3. O’lchashdan o’rtacha xatolik aniq bo’lishi lozim;
4. O’lchashdagi xatolik o’rnatilgan darajadan ortmasligi zarur.
Yuqorida keltirilgan asosiy tamoyillarga amal qilmay yagona o’lchov shartlarini bajarib bo’lmaydi.
Yagona o’lchov tizimini joriy etishda xalqaro ISO – tizimi bo’yicha 9000 – seriyalari talabiga javob berishi kerak bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasida yagona o’lchov tizimini joriy etish bo’yicha xalqaro o’lchov tizimi (SI) joriy etilgan.
Xalqaro meqiyosda yagona o’lchov tizimi “tosh-torozi va o’lchovlar”ga bag’ishlangan 1961 oktyabr oyidagi XI – xalqaro konferentsiyada qabul qilinadi. Xalqaro SI tizimi yettita asosiy birlikni qabul qilgan. Ular: metr, kilogram, sekund, amper, kelьvin, molь, kandela.
Barcha o’lchov vositalari unifikatsiyalangan birlikda bo’lib, kerakli standart talablariga javob beradi. Har bir o’lchov natijasi yuqori aniqlikda bo’lishi talab qilinadi va ular etalonga mos ravishda ko’rsatgichlar ketma-ketligini aniq qaytara olishi lozim.
11.2.1 - rasmda etalonlar klassifikatsiyasi keltirilgan bo’lib, barcha etalonlar faqat davlat etalonlari bo’lib xizmat qiladi. Birlamchi etalon davlat etaloni bo’lib xisoblanadi va u yuqori aniqliklikdagi natijalarga asoslanadi. Ikkilamchi etalon tashkilot va korxonalar uchun nazorat etaloni bo’lib xizmat qiladi. Taqqoslash etalonlari mahsulotlarni etalon bilan taqqoslash lozim bo’lsa, dastlabki etalonni keltirish, tashish kabi muammolari bo’lgan vaqtda ishlatiladi.
11.2.1-rasm. Etalonlar klassifikatsiyasi
Ishchi etalonlar zaruriyat tug’ilgan xolda 1 – 2 – 3 – 4 – razryadlarga ajratiladi. Ishchi etalonlar bevosita ishlab chiqarish korxonalarida va maxsus laboratoriyalarda o’rnatilgan bo’lishi mumkin. O’lchovning aniqlik darajasi dastlabki etalondan farq qilmasligi ta’minlanadi.
O’zbekiston Respublikasida Xalqaro o’lchamlar tizimi (SI)ning fizik o’lcham birliklarini belgilangan tartibda qo’llashga yo’l qo’yiladi. Fizik o’lcham birliklarining nomi, belgisi, ularni yozish va qo’llash qoidalari “O’zstandart” agentligining taqdimnomasiga binoan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Xalqaro o’lchamlar tizimiga kiritilmagan o’lchamlarni qo’llashga ruxsat berishi mumkin.
Tashqi savdo faoliyatini amalga oshirish chog’ida shartnoma shartlariga muvofiq fizik o’lchamlarning o’zga birliklari ham ishlatilishi mumkin.
Fizik o’lchamlarning birliklari etalonlar vositasida saqlanadi va qayta tayyorlanadi.
Etalonlarni yaratish, tasdiqlash, saqlash va qo’llash tartibini “O’zstandart” agentligi belgilaydi.
Foydalanishda bo’lgan o’lchov vositalari o’lchov natijalarining qonunlashtirilgan birliklarda belgilab qo’yilgan aniqlikda bo’lishini ta’minlashi va qo’llash shartlariga mos kelishi lozim.
Texnika vositalarini o’lchov vositalariga mansub deb topish mezonini “O’zstandart” agentligi belgilaydi.
O’lchovlarni bajarish uslublari o’lchov natijalarining xatoliklarini baholashni o’z ichiga olishi va o’lchov o’tkazishning mavjud sharoitlarida belgilab qo’yilgan aniqlikni ta’minlashi lozim. O’lchovlar belgilangan tartibda attestatsiya qilingan o’lchovlarning bajarilish uslublariga muvofiq holda amalga oshirilishi lozim.
O’lchovlarni bajarish uslublarini ishlab chiqish va metrologik attestatsiya qilish tartibini “O’zstandart” agentligi belgilaydi.
