Namangan muxandislik qurilish instituti r. O. Ismatov korxonada sifat menejmenti tizimi

VIII BOB. O’ZBEKISTONDA STANDARTLASHTIRISH OB’ЕKTLARIGA QO’YILADIGAN TALABLAR VA TOVARLARNI
SHTRIXLI KODLASH
Eng qiziqarli mavzulardan birini yorituvchi ushbu bobni o’qiganda, quyidagi savollarga javob topishga harakat qiling:

• 
  Standartlarni qanday turlari va toifalarini bilasiz?
  
• 
  Xizmatlarni standartlashtirish deganda nimani tushunasiz?
  
• 
  Qalbaki mahsulotlar bilan kurashishda standartlashtirish va sertifikatlashning roli to’g’risida nimalarni bilasiz?
  
• 
  SHtrix-kodlar nima va qachon paydo bo’lgan?
  

8.1.O’zbekistonda standartlashtirish ob’ektlariga qo’yiladigan talablar
O’zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to’g’risida”gi Qonuniga asosan O’zbekiston Respublikasida standartlashtirish ishlarini o’tkazishning umumiy tashkiliy-texnik qoidalarini tartibga solib turuvchi standartlashtirish tizimi faoliyat ko’rsatadi.
Standartlashtirish ishlarini tashkil etish, muvofiqlashtirish va ta’minlashni:

• 
  xalq xo’jaligi tarmoqlarida - O’zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi (“O’zstandart” agentligi);
  
• 
  qurilish, qurilish industriyasi sohasida, shu jumladan loyihalash va konstruktsiyalashda - O’zbekiston Respublikasi Qurilish vazirligi;
  
• 
  tibbiyot uchun mo’ljallangan mahsulotlar, shu jumladan dori vositalari, tibbiy buyumlar, tibbiy texnika sohasida, shuningdek O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilayotgan, shu jumladan import bo’yicha yetkazib berilayotgan mahsulotlarda inson uchun zararli moddalar mavjudligini aniqlash masalalarida - O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi;
  
• 
  mudofaa qobiliyatini va safarbarlik tayyorgarligini ta’minlash, mudofaa ahamiyatiga molik mahsulotlar sohasida - O’zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi amalga oshiradi.
  
• 
  tabiiy resurslardan foydalanishni tartibga solish hamda atrof muhitni ifloslanishdan va boshqa zararli ta’sirlardan muhofaza qilish sohasida - O’zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo’mitasi;
  

Ushbu Qonunga muvofiq davlat boshqaruvi organlari o’z vakolatlari doirasida standartlarni ishlab chiqadi, tasdiqlaydi va nashr etadi.
“O’zstandart” agentligi O’zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq standartlashtirish ishlarini o’tkazishning umumiy qoidalarini, manfaatdor tomonlarning davlat boshqaruv organlari, jamoat birlashmalari bilan olib boradigan hamkorlikdagi ishining shakl va usullarini belgilaydi.
O’zbekiston Respublikasida standartlashtirishga doir quyidagi toifadagi normativ hujjatlar qo’llaniladi:

• 
  xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasining davlat standartlari;
  
• 
  tashkilotning standartlari;
  
• 
  xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari.
  

Davlat yagona uzluksiz ta’lim tizimida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan davlat ta’lim standartlari ishlab chiqiladi.
Standartlashtirishga doir normativ hujjatlar jumlasiga, shuningdek standartlashtirish qoidalari, normalari, texnik-iqtisodiy axborot klassifikatorlari ham kiradi. Mazkur hujjatlarni ishlab chiqish va qo’llash tartibi “O’zstandart” agentligi tomonidan belgilanadi.
Xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari, shuningdek xalqaro qoidalar va normalar O’zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnoma yoki bitimlarga muvofiq qo’llaniladi. Ushbu standartlar, qoidalar va normalarni respublika hududida qo’llash tartibini “O’zstandart” agentligi va davlat boshqaruvining boshqa organlari o’z vakolatlari doirasida belgilaydilar.
Iste’molchilarga realizatsiya qilinadigan mahsulotga doir standartlar hamda ularga kiritilgan o’zgartishlar “O’zstandart” agentligi organlarida haq olmasdan davlat ro’yxatidan o’tkazilishi kerak. ”O’zstandart” agentligi organlarida ro’yxatdan o’tkazilgan standartlashtirishga doir normativ hujjatlar texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarning davlat fondiga kiradi.
Normativ hujjatlarsiz mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilishga yo’l qo’yilmaydi. Mahsulot, atrof-muhit, aholining hayoti, sog’lig’i va mol-mulki xavfsizligini, texnikaviy va axborot jihatdan mahsulotning bir-biriga mos kelishi va o’zaro almashinuvchanligini, ularni nazorat qilish usullari birligi va tamg’alash birligini ta’minlash uchun standartlarda belgilanadigan talablar davlat boshqaruvi organlari, xo’jalik faoliyati sub’ektlari rioya etishi uchun majburiydir.
Mahsulot va texnologiyalarning ma’lum bir turlari yoki faoliyati turlarini standartlashtirish bo’yicha ishlarni tashkil etish va amalga oshirish, shuningdek kursatilgan obektlar yuzasidan xalqaro (mintaqaviy) standartlashtirish ishlarini o’tkazish bo’yicha O’zbekiston Respublikasida 31 ta Texnikaviy qo’mitasi (TQ) mavjud.
O’zbekiston Respublikasida standartlashtirish ob’ektlariga nisbatan qo’yiladigan talablarni belgilab beruvchi me’yoriy-texnik hujjatlarning quyidagi toifalari belgilangan:

• 
  davlat standartlari (GOST);
  
• 
  tarmoq standartlari (TST);
  
• 
  respublika standartlari (RST);
  
• 
  korxonalar standartlari (KST);
  
• 
  jamoat birlashmalari standartlari (JST);
  
• 
  texnik shartlar (TSH);
  
• 
  xalqaro standartlar (ISO/MEK)
  
• 
  mintaqaviy standartlar;
  
• 
  davlatlararo standartlar;
  
• 
  milliy standartlar.
  

Davlat standartlari (GOST) tarmoqlararo talab etiladigan mahsulot, ishlar va xizmatlar uchun ishlab chiqiladi. Ushbu toifa standartlarini O’zbekiston Respublikasi “O’zstandart” agentligi qabul qiladi. Standartlarda majburiy talablar ham, tavsiyaviy talablar ham o’z aksini topadi.
Tarmoq standartlari (TST) muayyan tarmoq mahsulotlariga nisbatan ishlab chiqiladi. Ularning talablari davlat standartlarining majburiy talablariga, shuningdek tarmoq uchun belgilangan xavfsizlik qoidalari va me’yorlariga zid kelmasligi kerak. Tarmoq standartlarini O’zR GOST talablariga mos kelishi uchun javobgar bo’lgan davlat boshqaruvi organlari (masalan, vazirliklar) qabul qiladi.
Respublika standartlari (RST) “O’zstandart” agentligi va mahsulotning biriktirilgan guruhlari bo’yicha tegishli vazirliklar va idoralar bilan korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotning alohida turlari uchun belgilanadi.
Korxonalar standartlari (KST) korxonalarning o’zlari tomonidan ishlab chiqilib, qabul qilinadi.
Jamoat birlashmalari standartlari (ilmiy-texnikaviy jamiyatlar, muhandislik jamiyatlari va b.). Ushbu me’yoriy hujjatlar mahsulot, jarayonlar yoki xizmatlarning printsipial yangi turlari, sinovlar o’tkazishning ilg’or usullari hamda ishlab chiqarishni boshqarishning noan’anaviy texnologiyalari va usullari uchun ishlab chiqiladi.
Standartlashtirish qoidalari (Q) va standartlashtirish yuzasidan tavsiyalar (T) o’z xususiyatiga ko’ra uslubiy mazmundagi hujjatlarga mos keladi. Ular hujjatlar me’yorlarini muvofiqlashtirish, qabul qilingan tarmoqlar, jamoat va boshqa tashkilotlar standartlari to’g’risidagi axborotni “O’zstandart” agentligiga taqdim etish, korxonada standartlashtirish xizmatini tashkil etish tartibiga, GOST majburiy talablariga amal qilinishi ustidan davlat nazoratini o’tkazish qoidalariga va tashkiliy xususidagi boshqa masalalarga taaluqli bo’lishi mumkin.
Texnik shartlar (TSH) korxonalar va xo’jalik faoliyatining boshqa sub’ektlari tomonidan standartni yaratish maqsadga muvofiq bo’lmagan hollarda ishlab chiqiladi. Bir marta yetkazib beriladigan, kichik partiyalarda ishlab chiqiladigan mahsulot hamda badiiy hunarmandchilik asarlari TSH ob’ekti bo’lishi mumkin.
Xalqaro standartlar (ISO/MEK) xalqaro standartlashtirish tashkilotlari tomonidan savdodagi texnik to’siqlarni olib tashlash, ya’ni mahsulot, xizmatlarga nisbatan qo’yiladigan talablarni xalqaro standartlar bilan muvofiqlashtirish uchun ishlab chiqiladi.
Mintaqaviy standartlar mintaqaviy standartlashtirish organlari tomonidan ishlab chiqiladi. Masalan, YeOKK (Evropa sifatni nazorat qilish tashkiloti) ana shunday tashkilot hisoblanadi.
Milliy standartlar milliy standartlashtirish organlari, masalan, “O’zstandart” agentligi tomonidan ishlab chiqiladi. Milliy standartlar faqat O’zbekiston Respublikasi hududida amal qiladi.
Davlatlararo standartlar MDHga a’zo bo’lgan mamlakatlar uchun majburiy.
Standartlarning quyidagi turlari mavjud:

• 
  asosiy standartlar;
  
• 
  mahsulot uchun standartlar;
  
• 
  ishlar va jarayonlar uchun standartlar;
  
• 
  sinovlar o’tkazish, nazorat qilish, tahlil qilish usullari uchun standartlar;
  
• 
  texnik shartlar.
  

Asosiy standartlar,o’z navbatida, quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  umumiy texnikaviy standartlar;
  
• 
  tashkiliy-uslubiy standartlar.
  

Sifatni aniqlash, belgilash atamalari, sifat ko’rsatkichlari nomenklaturasini reglamentlovchi umumiy texnikaviy standartlar, standartlashtirish ob’ektining axborot nuqtai nazaridan mosligini, uning bir xil ma’noda tushunilishini ta’minlash funktsiyasini bajaradi.
Mahsulot uchun standartlar mahsulotga nisbatan qo’yiladigan talablarni reglamentlaydi va quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  umumiy texnik talablar standartlari;
  
• 
  umumiy texnik shartlar standartlari;
  
• 
  texnik shartlar standartlari.
  

Umumiy texnik talablar va umumiy shartlar standartlari mahsulotni ishlab chiqish, iste’mol qilish va uning muomalada bo’lishi (undan foydalanish) bo’yicha bir xil mahsulotlar guruhiga nisbatan qo’yiladigan har tomonlama talablarni belgilaydi.
Mahsulot parametrlari va (yoki) o’lchamlari, xillari, markalari, assortimenti, konstruktsiyasini reglamentlovchi standartlar, mahsulotning unifikatsiyasini va bir-birining o’rnini bosa olishni ta’minlovchi xil-o’lcham va parametr qatorlariga nisbatan qo’yiladigan talablarni belgilaydi.
Texnik shartlar standartlari bir xil mahsulotlar guruhiga nisbatan emas, balki muayyan ishlab chiqariladigan mahsulotga nisbatan qo’yiladigan talablarni reglamentlaydi.
Sinovlar o’tkazish, nazorat qilish, tahlil qilish usullari uchun standartlar sinovlar o’tkazish usullariga, ilmiy-tadqiqot ishlarini o’tkazishga, mahsulotni sertifikatlash chog’idagi sinovlarga nisbatan qo’yiladigan talablarni reglamentlaydi.
Texnik shartlar – bu tarmoqqa bo’ysingan me’yoriy hujjat bo’lib, ushbu mahsulot uchun GOSTni joriy etishda vaqtinchalik ahamiyatga ega.
Standartlashtirish iste’molchilar huquq va manfaatlarining davlat tomonidan himoyalanishini amalga oshirish yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Xizmatlar sifati e’lon qilingan xizmat ko’rsatish sinfi uchun belgilangan standartlar, ko’rsatkichlar, talablarga mos kelishni tekshirish orqali tasdiqlanadi. Bunda hamma vaqt xavfsizlik eng asosiy talab hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq, standartlashtirish – bu:
a) mahsulot, ishlar va xizmatlarning atrof muhit, inson hayoti, salomatligi, mol-mulki uchun xavfsizligini;
b) fan, texnika va texnologiyaning rivojlanish darajasiga muvofiq mahsulot, ishlar va xizmatlar sifatini;
v) o’lchovlarning yagonaligini;
g) barcha turdagi resurslarning tejalishini;
d) xo’jalik ob’ektlarining xavfsizligini;
e) mamlakatning mudofaaga qodirligini ta’minlash maqsadida me’yorlar, qoidalar va tavsiflarni belgilash faoliyati.
O’zbekiston Respublikasining “Iste’molchilar huquqlarini himoyalash to’g’risida”gi Qonuni xizmatlar sohasida standartlashtirishning rivojlanishiga turtki berdi. Majburiy sertifikatlash “O’zstandart” agentligi tomonidan tanlangan asosiy mexanizmlardan biri hisoblanadi. Bunga qadar xizmatlar sifatiga nisbatan qo’yiladigan talablarni me’yoriy huquqiy hujjatlarda hamda idoraviy va ishlab chiqarish hujjatlarida belgilanar edi.
Xizmatlar sohasida qo’llaniladigan ko’p sonli qonun osti hujjatlar (qoidalar, yo’riqnomalar va h.k.) sertifikatlashning asosiy me’yoriy bazasiga aylana olmadi – majburiy talablarga ega bo’lgan davlat standartlariga ehtiyoj paydo bo’ldi. SHunday qilib, mamlakatimizda boshlangan majburiy sertifikatlash xizmatlar sohasida standartlashtirish ishlariga turtki berdi.

8.2. Mahsulotni standartlashtirish va uning qalbakilashtirilgan mahsulotlar bilan kurashishdagi roli

Hammamizga ma’lumki, iste’molchi deyarli har qanday tovar bozorlarida xilma-xil qalbaki (sohta) tovarlarga duch keladi. Bunda nosog’lom raqobat tufayli mahsulot ishlab chiqaruvchining ham, haridorning ham huquqlari paymol qilinadi.
Ayrim baholarga ko’ra, xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqarish umumiy hajmida qalbakilashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish xajmi, kiyim-bosh va poyabzallar ishlab chiqarishda 40 foizgacha, parfyumeriya, kosmetika va sintetik kir yuvish vositalarida – 50 foiz, baliq va go’sht konservalarida – 35 foiz, sari yog’ va margarinda – 40 – 45 foiz, vino-aroq mahsulotlarida 60 foizgacha yetadi. Natijada yetakchi mahalliy va xorijiy tovar ishlab chiqaruvchilar– tovar belgilari egalari har yili ko’radigan zararlar 1,5 milliard AQSH dollaridan ko’proqni tashkil qiladi. Qalbakilashtirishning bir necha asosiy usullari aniqlangan:
1. Ochiq soxtakorlik (qalbakichilik), ya’ni tashqi shaklni va savdo rusumini qalbakilashtirish. Tovlamachilikning mazkur usuli plastinkalar, audio va video kassetalar, kompakt-disklar bilan savdo qilishda tez-tez uchrab turadi.
2. Taqlid qilish – mashhur ishlab chiqaruvchining rusumi ostida sotish. Bunday qalbakilashtirish keng iste’mol qilinadigan tovarlar (tikuvchilik mahsulotlari, soatlar va h.k.) uchun xos. Bunday tovarlar narxi, qoidaga ko’ra, haqiqiy (asl) tovarlar narxidan ancha arzon bo’ladi, bu odatda haridorni, ayniqsa tajribasiz yoki boshqalarning zaifligidan foydalanib boylik ortiruvchi haridorni o’ziga jalb qiladi.
Standartlashtirish va sertifikatlash sifatsiz tovarning bozorga kirib kelishiga va iste’molchiga yetib borishiga to’siq qo’yadi.
Tovar bozorlarini qalbakilashtirilgan mahsulotlardan himoyalash uchun quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
- sertifikat va muvofiqlik belgisining mavjudligini va haqiqiyligini nazorat qilish (muvofiqlik belgisining golografik himoyasini ishlab chiqish va yupqa plyonka texnologiyasini qo’llash);

• 
  tovarda (yoki uning o’ramida) kosibchilik sharoitida qiyin qalbakilashtiriladigan unsurlarning mavjudligi;
  
• 
  tovarlarni firma savdo nuqtalari orqali bozorga olib chiqish;
  
• 
  ishlab chiqaruvchi, savdo qiluvchi va vositachi tashkilotlarning qalbaki mahsulotlarni sotganlik uchun javobgarlik darajasini oshirish.
  

O’zbekiston Respublikasi “Iste’molchilar huquqlarini himoyalash to’g’risida”gi Qonunida belgilangan tartibda muvofiqlik belgisi bilan markalanmagan, sertifikatlanishi shart bo’lgan tovarni (shu jumladan import qilinadigan tovarni) sotish taqiqlanadi.
Muvofiqlik belgilarining qo’llanilishini nazorat qilish bilan qonuniy asosda muvofiqlik belgisini identifikatsiyalash uchun maxsus texnik qurilmalar bilan jihozlangan hududiy ma’muriy organlar shug’ullanishlari kerak.