Namangan muhandislik-texnologiya instituti "sichtei" kafedrasi "hozirgi zamon raqobat nazariyasi"


Biz ko’ramizki, ishlab chiqarish hajmiga qo’yilgan soliq firmani ishlab chiqarish hajmini



Download 2,32 Mb.
Pdf ko'rish
bet80/109
Sana01.11.2022
Hajmi2,32 Mb.
#859026
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   109
Bog'liq
91c2fe9dd114c466f1a622cb1b16ad76 O`quv qo`llanma

Biz ko’ramizki, ishlab chiqarish hajmiga qo’yilgan soliq firmani ishlab chiqarish hajmini 
qisqartirishga undaydi (11-rasm). 
11-rasm. Raqobatlashuvchi firmaning ishlab chiqarish hajmiga soliqning ta’siri. 
Rasmdan ko’rish mumkinki, qisqa muddatli oraliqda musbat iqtisodiy foyda bilan 
ishlayotgan firma 
q
hajmda mahsulot ishlab chiqarib 
p
bozor narxida sotadi. Soliq har bir ishlab 
chiqarilgan mahsulot birligiga qo’yilganligi uchun, u firmaning chekli xarajatini 
MC
X
dan 
MC
2

MC
X
+1 (t
- bir birlik mahsulotga qo’yilgan soliq) holatga siljitadi. Soliq xuddi Shunday o’rtacha 
o’zgaruvchan xarajatni ham 
t
 miqdorga yuqoriga siljitadi. 
154 


Endi faraz qilaylik, tarmoqdagi barcha firmalar soliqqa tortilgan. Majud bozor narxida har bir firma o’z ishlab chiqarish 
hajmini qisqartirgani uchun tarmoqning ham yalpi mahsuloti qisqaradi va bu bozor narxining oshishga sabab bo’ladi (12-
rasm). 
12-rasm. Soliqni tarmoq ishlab chiqarish hajmiga ta’siri. 
Rasmdan ko’rish mumkinki, tarmoqning umumiy taklifini S аш 
S
2
=
S
+1 
holatga siljishi bozor narxini 
p
dan 
p
ga 
o’stiradi. Narxning oshishi, firmalarni ishlab chiqarish hajmini narx o’zgarmagandagiga nisbatan kamroq qisqartirishga 
undaydi. 
Uzoq muddatli oraliqni qaraydigan bo’lsak, ishlab chiqarish hajmiga qo’yilgan soliq ba’zi bir firmalarni biznesdan 
chiqishga majbur qiladi. 
13-rasmda soliqni uzoq muddatli oraliqdagi ta’siri aks ettirilgan. 
a) 

б) 
13-rasm. Tarmoq ishlab chiqarish hajmiga soliqning uzoq muddatli ta’siri. a) rasmdan ko’rish mumkinki, soliq 
har bir firmaning uzoq muddatli oraliqdagi o’rtacha xarajatini siljishga olib keladi. Bu o’z navbatida ba’zi bir xarajatlari yuqori 
bo’lgan firmalar foydasini qisqartirib nolga tenglashtiradi. Ular bu tarmoqdan chiqib boshqa, ko’proq foyda oladigan 
tarmoqlarga o’ta boshlaydi. Natijada bu bozor taklifi chizig’ini chapga (b rasm) yuqoriga siljitadi (
S
1
dan S
2
holatga) va xarajatlr 
oshganinin ko’rsatadi. Bozor narxi p dan 
p
ga o’sadi, bozor taklifi esa 
Q
dan 
Q
2
ga kamayadi. 
155 


So liq ta’siri tugagandan keyin, ya’ni tarmoqda yangi uzoq muddatli muvozanat 
(E
2
nuqta) vujudga kelganda tarmoqda 
kamroq mahsulot ishlab chiqaruvchi kamroq firma qoladi. 
Biz ko’rdikki davlatning bozor mexanizmiga aralashuvi jamiyatda to’liq yo’qotishga olib keladi. Shuning uchun ham 
davlat o’zining iqtisodiy siyosatini shlab chiqganda to’liq yo’qotishlarni hisob-kitobdan chetda qoldirmasligi kerak. Lekin, 
bundan davlatning raqobatlashgan bozorga aralashuvi har doim ham yo’qotishlarga olib kelaveradi, deb bo’lmaydi. quyidagi 
ikki holda davlatning aralashuvi raqobatlashgan bozorda iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning turmush darajasini 
o’sishga olib keladi. 
Birinchidan, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning harakati natijasida vujudga keladigan yutuq yoki yo’qotish 
bozor narxida o’z ifodasini topmasa. Bunday yo’qotish yoki yutuqlar bozorga nisbatn tashqi samara deyiladi, nima uchun 
deganda, ular bozorga nisbatan tashqarida ro’y beradi. Bozorga nisbatan tashqi samaraga misol qilib ishlab chiqaruvchilar 
tomonidan atrof-muhitni zaharlash natijasida vujudga keladigan jamiyat xarajatlarini keltirish mumkin. Ushbu xarajatlarni faqat 
davlatning aralashuvi orqali bartaraf qilish mumkin (bu masalaga keyingi boblarning birida batafsil to’xtaymiz). 
Ikkinchidan «bozor qiyinchiligi»- bu yerda mahsulotning sifati, kim tomonidan, qachon ishlab chiqarilganligi 
to’g’risida axborotning to’liq bo’lmasligi, iste’molchilarni ortiqcha yo’qotishlarga olib kelishi mumkin, ya’ni iste’molchi naflikni 
maksimallashtiradigan tovarlarni sotib olish bo’yicha to’g’ri qaror qilolmasligi mumkin. Bunday holda davlatning aralashuvini 
(tovarlar yorlig’ida tovar to’g’risida to’liq axborot bo’lishni davlat tomonidan talab qilinishi) samarali deb qarash mumkin. 
Raqobatlashgan bozorning muvozanat holatda ishlashi iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini maksimal 
bo’lishini ta’minlaydi, demak, muvozanat holatda iste’molchilr o’z talabini mavjud ishlab chiqarish xarajatlarida mumkin 
bo’lgan eng past narxda qondiradi. Raqobatlashgan bozor samaradorligi ishlab chiqarishni ta’minlaydi. 
Uzoq muddatli oraliqda raqobatlashgan bozorning muvozanat holati shari quyidagicha tenglik bilan ifodalanadi: 
MR = MC = AC = P

(13-rasm)
 
Ma’lumki qisqa muddatli oraliqda, raqobatlashgan bozor sharoitida firma ortiqcha foyda olishi yoki zarar ko’rishi 
mumkin. Lekin, uzoq muddatli oraliqda bunday holat istisno qilinadi, nima uchun deganda, tarmoqga kirish, undan chiqish 
erkin bo’lganda, tarmoqdagi yuqori foyda boshqa firmalarni o’ziga jalb qiladi, tarmoqdagi zarar bilan ishlaydigan firmalar 
boshqa tarmoqqa o’tadilar. 
13-rasm
. Raqobatlashgan firmaning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holati. 
Raqobatlashgan bozor cheklangan resurslarni optimal taqsimlashga yordam beradi va natijada iste’molchilarning 
ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishga erishiladi. Bunday 
156 


taqsimlanish 
P = MC
shartida ta’minlanadi. Firmalar ushbu shartga ko’ra ishlab chiqarishni narx chekli xarajatga teng 
bo’lgancha qadar mumkin darajada maksimallashtiradilar. Ushbu shart bajarilganda nafaqat resurslarni samarali taqsimlashga 
erishiladi, balki maksimal ishlab chiqarish samaradorligiga ham erishiladi. Raqobatlashgan bozor firmalarni minimal 
xarajatlarda mahsulot ishlab chiqarishga va uni ushbu xarajatlarga mos bo’lgan narxda sotishga majbur qiladi. Muvozanat 
holat grafigida o’rtacha xarajat grafigi talab chizig’iga urinadi xolos. Agar 
AC >P
bo’lsa, firma zarar ko’radi va tarmoqdan 
ketishga majbur bo’ladi. Agar 
AC 
bo’lsa, bozorda qisqa muddatli oraliqda ortiqcha foyda olish ikoniyati tug’iladi. Lekin, 
bu ortiqcha foyda tarmoqqa boshqa firmalarni kirib kelishiga sabab bo’ladi. Boshqa firmalarning kirib kelishi ortiqcha foydani 
nolga tushiradi. Bu o’z navbatida muvozanat holatni uzoq muddatgacha turg’un saqlanishidan dalolat beradi. 
Raqobatlashgan bozorda va muvozanat holat sharoitida raqobatlashvchi tarmoqqa qarashli firmalar xarajatlari bir xil 
deb qaraladi. Lekin, biz bilamizki ba’zi bir firmalar sifatli xom ashyoda ishlaydi, boshqalari zamonaviyroq va samaraliroq 
uskunada va texnologiyada ishlaydi, yana boshqasi yuqori malakali kadrlar bilan ishlaydi. Umuman olganda ikkita bir xil 
firmaning o’zi bo’lmaydi. ftz o’zidan ravshanki, sifatli resurslar bilan ishlaydigan firmalarning xarajatlari boshqalarnikiga 
qaraganda kam bo’ladi. 
Bu holatni raqobatlashgan bozordagi firmalarning o’rtacha xarajatlari bir xil bo’ladi, degan shart bilan mos kelishini 
iqtisodda quyidagicha tushuntiradi: ya’ni sifatli resurs egalari o’z resurslari uchun ko’proq ish xaqi oladi, mukammallashgan 
samarali uskunalarning ijara haqi ham yuqori bo’ladi. Samarali resurs egalari olinadigan qo’shimcha foydaga 
iqtisodiy 
renta
deyiladi. Iqtisodiy renta - bu raqobatlashgan bozorda kerakli resurs uchun firma to’lashi mumkin bo’lgan narx bilan 
ushbu resursning minimal narxi o’rtasidagi farq. Masalan, o’rtacha xom ashyodan foydalanib ishlab chiqarilgan har bir 
mahsulot 10 so’m keltirsin, cheklangan sifatli xom ashyodan foydalanib ushbu mahsulotni ishlab chiqarganda (xarajatlarning 
kamayishi va mahsulot sifatini oshishi hisobiga) har bir mahsulotdan oladigan foyda 20 so’mni tashkil qilsin, deylik. Sifatli 
resursni hamma firmalar ham sotib olishga harakat qiladi. Lekin, sifatli resurs cheklangan bo’lgani uchun hamma firmalar sotib 
ola olmaydi. Agar sifatli xom ashyo raqobatlashgan bozorda sotilsa, uning narxi o’rtacha xom ashyo narxidan albatta yuqori 
bo’ladi. Agar o’rtacha xom ashyo narxi p va sifatli xom ashyo narxi P
2
(
P
2
> P

Download 2,32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   109




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish