Namangan muhandislik-qurilish instituti

3-ma’ruza 

ATOM TUZILISHI 

 

Reja: 

 

 

  1. Atom to’g’risidagi tasavvurlarning paydo bo’lishi. 

  2. Rezerford tajribasi. Atomning planetar modeli. 

  3. Bor nazariyasi. 

   

Muammoli savollar: 

1.  Elektronning yadro atrofidagi harakati  qanday tushuntiriladi? 

2.  1ta elektron  yadroga qulaganda yadroda qanday o’zgarish  kuzatiladi? 

 

3. «Vodorodsimon zarracha»  qanday ma’noni anglatadi? 

 

Atom  to’g’risidagi  tasavvurlarning  paydo  bo’lishi.  Modda  tuzilishining    diskretligi 

haqidagi  tushunchalar  qachondan  boshlanganligi  noma’lum.  Atomni,  ya’ni  materiyaning  boshqa 

bo’linmaydigan  eng  kichik  zarrachasi    haqidagi  tushunchalarning asoschilari  bo’lib, qadimgi  grek 

filosof olimlari Levkipp (eramizgacha V asr) va uning o’quvchisi Demokrit (eramizgacha 470-357 

yillar) hisoblanishadi. O’z zamondoshlaridan farq qilib, ular atom haqidagi tasavvurlarning turli xil 

aspektlarini  ishlab  chiqdilar.  Materiyaning  juda  mayda  bo’linmaydigan,  bir-biridan  o’lchamlari 

(shuningdek,  massasi)  va    formasi  bilan  farq  qiladigan  zarrachalarni  Demokrit  "atom" 

(bo’linmaydigan) degan termin bilan atashni kiritdi. 

 

XIX  asrning  oxiriga  qadar,  atom  bo’linmas  zarracha  deb  hisoblanar  edi.  Bu  tasavvur 

atomning  tabiatini  va  uning  tuzilishini  o’rganishga  ko’p  vaqt  to’sqinlik  qilib  keldi.  XIX  asrning 

boshida Moskva Davlat Universitetining professori M.G.Pavlov atomning tuzilishi murakkab, uning 

tuzilishida  elektr  zaryadi  ishtirok  etadi,  atomning  tuzilishi  planetar  tuzilishdir,  degan  fikrni  may-

donga  tashladi.  1815  yilda  ingliz  olimi  Prout  ham  elementlar  atomi  murakkab  tuzilgan  va  ular 

vodoroddan  iborat    degan fikrni  bildirdi.  XIX asrning oxirida katod  nurlari, anod nurlari,  rentgen 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   13    

nurlari,  nurlanishning  kvant  nazariyasi,  radioaktivlik  hodisasi  kabi  bir  necha  kashfiyotlar  qilinishi 

natijasida atomning murakkab tuzilganligini isbotlab berildi.  

 

Eritmalar  (XIX  asr  30  y.  ingliz  olimi  M.Faradey)  va  gazlardan  elektr  tokini  o’tishini 

o’rganish;  past  bosimdagi  gazlarda  katodlar  orasida  birinchi  -  musbat  zaryadli  ionlar,  ikkinchi  - 

manfiy  zaryadli  ionlar    elektronlarning  tartibli  harakatini  ko’rsatuvchi  kanal  nurlari  (1886y.)  va   

katod nurlari (1895 yil, ingliz olimi Kruks) ning kashf etilishi; elektronning mavjudligini isbotlash 

(1897  y.  J.Tomson) va uning tavsifi (zaryadi  va massasi)ni  o’lchash;  radioaktiv  hodisasi  (1896 y. 

A.Bekkerel)  va    boshqa  bir  qancha  tadqiqotlar  moddalarning  atomlari  turli  turdagi  zaryadlangan 

zarrachalardan tarkib topib, murakkab tuzilishga ega ekanligini ko’rsatadi.