Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

1-BOB. YER HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR 
 
Tayanch so`z va iboralar: 
yer, quyosh sistemasi, yerning ellipsoid 
aylanasi, ellipsoid shakl,
 
yer sharining tuzilishi, atmosfera, troposfera, 
stratosfera, ionosfera, gidrosfera,
 
mantiya, yerning issiqlik rejimi, 
geotyermik gradient, geotyermik bosqich. 
1.1-§. Yerning kelib chiqishi, yer sharining shakli 
Yer Quyosh sistemasidagi planetadir. Quyosh sistemasi markazida-
sekin aylanayotgan yulduz-quyosh joylashgan bo‘lib, uning atmosferasi 
harorati 5700K, markazida esa – 5.10
6
K ga yaqin. Quyosh atrofida 9 ta 
planeta aylanib turadi va ularni 2 guruhga ajratish mumkin: ichki 
planetalar-Myerkuriy, Venera, Yer va Marsdir. Tashqi planetalar-
Yupityer, Saturn, Uran, Neptun, Plutondir. 
Quyosh sistemasiga ko‘p sonli kometalar kiradi va ular Quyosh 
sistemasining chekkalarida tarqalgan bo‘ladi. 
Quyosh sistemasi va yerning kelib chiqish muammosi tabiatni bilish 
sohasidagi muhim sanalib, yerda inson va hayotni paydo bo‘lishi 
muammolari bilan bir xildir. Qadim zamonlarda yerni paydo bo‘lishi 
haqida diniy tushunchalargina mavjud edi. XVIII asrning ikkinchi 
yarmida planetalar sistemasining vujudga kelishi haqida dastlabki 
moddiyun gipotezalar paydo bo‘ldi. Bu gipotezalar yerni suyuq-qizigan 
tumandan hosil bo‘lganligini tushuntirib, uning asta-sekin sovishi 
natijasida yuqori qavati asta qotib, qattiq qismga aylanib uning ostki 
qismida suyuq- qizigan massa bo‘lishi mumkin deb tushuntiradi. XX 
asrdagi kosmik, geologik, geofizikaviy va boshqa fundamental fanlarni 
yangiliklari bu gipotezani to‘g‘ri emasligini isbotladi. Xozirgi davrdagi 
kosmosni ilmiy tadqiq qilish tufayli faqatgina yer haqida emas, balki 
Quyosh sistemasidagi boshqa planetalar haqida ham yetarli ma’lumotga 
ega bo‘lindi. Yer shakli murakkab, nomuntazamdir. Eramizdan 530 yil 
avval Pifagor yerni shar shaklida degan edi. Lekin, shunga qaramasdan, 
Yerning sharsimonligi fanda Magellan sayohati (1519-1523 yillar) dan 
keyingina tasdiqlandi. XVII asrning oxirida I.N’yuton va X.Gyuygenslar 
fikricha yer aylanishda markazdan qochma kuch ta’sirida qutb o‘klari, 

---

8 
ekvator o‘klariga nisbatan qisqa bo‘lib, shakli ellipsoidga yaqin deb 
topdilar. 
Tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, ekvator radiusi qutb radiusiga 
qaraganda 21,38 km ga katta bo‘lib, yerning shar shakli qutblarda 
o‘zgargan bo‘lib, ellipsoid shakliga yaqindir. 
Yerning ellipsoid aylanasi bo‘yicha o‘lchami: 
Katta yarim o‘q (ekvator radiusi)-6378,24 km 
Kichik yarim o‘q (qutb radiusi)-6356,86 km 
O‘rtacha radius (teng hajmli shar)-6371,1 km 
Yer yuzasi maydoni-5,1 

10
8
km
2
; 
Hajmi-1,083

10
12
km
3
; 
Massasi-6

10
24
kg; 
Oxirgi yillarda olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, yerning 
yuzasi ma’lum bo‘lgan geometrik shakllarning birortasiga ham to‘g‘ri 
kelmaydi, u o‘ziga xos shaklga ega. Quruqliklarning ko‘tarilganligi, 
dengiz va okeanlarning cho‘kkanligi, yer yuzasining o‘ziga xos geoid-
shakliga shartli mos deb olindi.