Namangan muhandislik-qurilish instituti kimyoviy texnologiya

Alkenlarning xossalari va ishlatilishi. Etilen, propilen va butilenlar oddiy sharoitda o’tkir hidli gaz moddalar. S5 dan boshlab suyuq moddalardir. Etilen qutblanmagan modda, propilenning dipol momenti 0,30 D ga, izobutilenniki esa 0,49 D ga teng. TSis- va trans- izomerlar fizik doimiyliklari bilan bir-biridan farq qiladi. Elektronni molekuladan tortib olish energiyasi ionlanish energiyasi (IE) deyiladi. Bu jarayonni quyidagicha yozish mumkin:

Umuman, -orbitalning elektronlari atom yadrosidan uzoqda joylashgan bo’lib, harakatchan va -orbitalining energiyasidan kichik. SHuning uchun alkenlarning ionlanish energiyasi alkanlarnikidan kichik. Etilen uglevodorodlarda uglerod sp2 gibridlanish holatida bo’ladi. Bitta 2s va ikkita 2p orbitallari gibridlanadi va uchta ekvivalent gibridlangan sp2 orbitallarini hosil qiladi. Gibridlangan orbitallar teng yonli uchburchak shaklida bo’lib, uchburchakning markazida uglerod atomi yotadi va orbitallar uchburchakning uchlariga yo’nalgan bo’lib, orasidagi burchak 120 ga teng. Etilen molekulasi hosil bo’lganda, uglerod atomining sp2 gibridlangan orbitali ikkinchi uglerod atomining sp2 gibridlangan orbitalini maksimal qoplaydi va -bog’ini hosil qiladi. Uglerod atomlarining sp2-orbitallari vodorod atomlarining 1s orbitallarini qoplaydi va uglerod-vodorod -bog’larini hosil qiladi va bir tekislikda yotadi. Gibridlanmagan 2p orbitallarining gantel ko’rinishidagi shaklining bir qismi etilen molekulasi yotgan tekislik ustida va ostida yotadi hamda bir-birini qoplab, -bog’ini hosil qiladi:

H H

S S

N N
Qo’sh bog’ning uzunligi 0,133 nm va C–H bog’ining uzunligi 0,108 nm ga teng. Nosimmetrik alkenlarga H–X birikkanda, vodorod, vodorodi ko’p bo’lgan uglerod atomiga, galogen esa vodorodi kam uglerod atomiga birikadi (Markovnikov V.V. qoidasi):

Peroksidlar ishtirokida HBr propilenga teskari birikadi (Karash effekti):

Alkenlarni gidrogenlash. Alkenlarni vodorod bilan platina – Pt, Pd, Ni ishtirokida qaytarilsa, alkanlar hosil bo’ladi:

Alkenlarni oksidlash. Alkenlarni oksidlanganda oksidlovchilarning kuchli yoki kuchsiz ekanligiga qarab har xil birikmalar hosil bo’ladi. Havo kislorodi hisobiga oksidlanganda gidroperoksidlar hosil bo’ladi:

Etilen havo kislorodi bilan kumush katalizatori ishtirokida oksidlansa, etilen oksidini hosil qiladi:

Etilen va uning gomologlari nadkislotalar bilan oksidlansa ham oksidlar hosil qiladi:

Alkenlarning kaliy permanganatning eritmasi bilan oksidlansa, glikollarni hosil qiladi:

Alkenlar ozon bilan ta’sirlashib ozonidlarni hosil qiladi. Ozonidlar suv bilan oson parchalanib, aldegid va ketonlarga aylanadi:

Etilen va uning gomologlarida polimerlar olinadi:

Ishlatilishi: C₂H₄, C₃H₆, C₄H₈ ni glikollar, oksidlar, spirtlar, sirka aldegidi, sirka kislota, divinil va polimerlar olish uchun ishlatiladi.