Namangan muhandislik-qurilish instituti kimyoviy texnologiya

Alkanlarning tabiiy manbaalari va olinish usullari.

Alkanlar asosan tabiiy manbalardan va sintez usuli bilan olinadi.

Alkanlarning asosiy manbai neft va tabiiy gazdir. Tabiiy gaz 95-98% metan, 2-5% etan, propan, butandan iborat bo’ladi. Neftni qayta ishlab alkanlar aralashmasi olinadi.

Toshko’mir yoki qo’ng’ir ko’mirni vodorod bilan molibden, volfram yoki nikel metallarining oksidlari va sulfidlari ishtirokida 450-470S, 300 atm. bosimda gidrogenlanadi. Buning natijasida alkanlar va tsikloalkanlar hosil bo’ladi.

Vyurts reaktsiyasi (1855 y.) bo’yicha galogenalkanlarga natriy metalini ta’sir qilib to’yingan uglevodorodlar olish mumkin:

2CH₃ – CH₂ –Br  2Na  CH₃ – CH₂ – CH₂ –CH₃  2NaBr

Bu usul bilan juft uglerod atomi tutgan alkanlarni olish yaxshi unum beradi. Toq sonli uglerod atomi tutgan alkanlarni har xil galogenalkanlardan olinganligi sababli alkanlarning aralashmasi hosil bo’ladi:

CH₃CH₂CH₂Br  CH₃CH₂Br  2Na  C₅H₁₂  C₆H₁₄  C₄H₁₀  2NaBr

Bunday reaktsiyani litiy metali va mis tuzlari ishtirokida efir eritmasida olib borilsa yuqori unum bilan alkan hosil bo’ladi (Kori-Xaus reaktsiyasi):

CH₃X  2Li  CH₃Li  LiX

2CH₃Li  CuI  (CH₃)₂LiCu  LiI

(CH₃)₂LiCu  C₅H₁₁I  C₆H₁₄  CuI  LiI

Alkanlar to’yinmagan uglevodorodlarni vodorod bilan qaytarish (gidrogenlash) yo’li bilan olinadi:

Alkanlarning galogenli hosilalarini katalizator ishtirokida vodorod yoki vodorod yodid bilan yuqori haroratda qaytarib olinadi:

CH₃ – CH(Br) – CH₃  H₂  CH₃ – CH₂ – CH₃  HBr

CH₃ – CH₂ – CH₂Br  2HJ  CH₃ – CH₂ – CH₃  HBr  J₂

Fisher-Tropsh usuli bo’yicha uglerod (II) yoki (IV)-oksidi kobalt va temir katalizatorlari ishtirokida qaytarilsa, alkanlar aralashmasi hosil bo’ladi:


Ayrim metall karbidlariga suv ta’sir ettirib metan olinadi:

Al₄C₃  12H₂O  3CH₄  4Al(OH)₃

Alkanlar karbon kislotalarning tuzlarini ishqorlar bilan qizdirib olinadi:

CH₃COONa  NaOH  CH₄  Na₂CO₃

CH₃ – CH₂ – COONa  NaOH  CH₃ – CH₃  Na₂CO₃
Kolbe reaktsiyasi (1849 y.) bo’yicha karbon kislota tuzlarini elektroliz qilish yo’li bilan ham to’yingan uglevodorodlarni olish mumkin:


Alkanlar karbonilli birikmalarni vodorod bilan qaytarib olinishi mumkin: