«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari.
38
deyiladi. Kataliz ham gomogen va geterogen katalizlarga bo’linadi. Katalizator aktivligini pasaytiruvchi moddalar
katalitik zaxarlar deyiladi.
Kimyoviy reaksiya tezligini katalizatorlar ishtirokida o’zgarishi kataliz deb ataladi. Ba’zi katalizatorlar reaksi-
yani juda tezlashtiradi, bu —
musbat kataliz deyiladi. Masalan, sulfat kislotani ishlab chiqarishda SO
2
ning oksidlanib
SO
3
ga aylanishi musbat katalizga misoldir. Boshqa katalizatorlar reaksiyani sekinlashtiradi, bu — manfiy kataliz
deyiladi. Masalan, vodorod peroksid H
2
O
2
ning parchalanish reaksiyasi tezligining ozroq miqdordagi (0,0001 mas.q.)
sulfat kislota ishtirokida kamayishi manfiy katalizga misoldir. Reaksiya tezligini kamaytiradigan manfiy katalizatorlar
esa ingibitorlar deyiladi (ingibitorlarning ta’sir etish mexanizmi katalizatorlarnikidan farq qiladi).
Gomogen katalizda reaksiyaga kirishayotgan moddalar bilan katalizatorlar bir fazali gaz yoki suyuq fazali
sistema hosil qiladi. Bunda katalizator bilan reaksiyaga kirishayotgan moddalar orasida ajralish sirti bo’lmaydi.
Gamogen:
2
2
2
2
1
СО
О
СО
О
Н
Geterogen katalizda reaksiyaga kirishayotgan moddalar bilan katalizatorlar turli fazalardan iborat sistemani
hosil qiladi. Bunda katalizator bilan reatsiyaga kirishayotgan moddalar orasida chegara sirti hosil bo’ladi. Odatda,
katalizator qattiq modda, reaksiyaga kirishayotgan moddalar esa gazlar yoki suyuqliklar bo’ladi.
Geterogen:
O
H
NO
O
NH
Pt
2
2
3
3
2
2
2
5
Kimyoviy ishlab chiqarishda katalizatorlarning roli nihoyatda katta. Sulfat kislotaning olinishi, ammiak sintezi,
qattiq ko’mirdan suyuq yoqilg’i olish, neftni va tabiy gazni qayta ishlash, sun’iy kauchuk, plastmassalar olish — bular
kattalizatorlar ishlatiladigan eng muhim ishlab chiqarishlarning bir qismigina xolos.
Biologik sistemalarda kataliz juda muhim rol uynaydi. Bunday jarayonlarning katalizatorlari fermentlar
deyiladi. Fermentlar oddiy yoki murakkab oqsillardan iborat. Chunonchi, so’lakda ptialin fermenti bor bo’lib, kraxmalni
qandga aylanishini katalitik tezlashtiradi. Odam organizmida 30 000 ga yaqin turli-tuman fermentlar bo’lib, ulardan har
biri o’ziga xos reaksiyalar uchun effektiv katalizatorlik vazifasini bajaradi.
Nazorat uchun savol va mashqlar.
1. Kimyoviy reaksiya tezligi qanday birliklarda o’lchanadi?
2. Reaksiya tezligi konstantasining fizik ma’nosi qanday?
3. Sirka kislota bilan etil spirti orasidagi reaksiya eritmada ushbu sxema bo’yicha boradi:
CH
3
COOH + C
2
H
5
OH
CH
3
COOC
2
H
5
+ H
2
O
Agar reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasi 2 marta oshirilsa reaksiya tezligi necha marta ortadi?
4. Agar reaksiyaning 20
C dagi tezligi 0,2 mol/litr.min. bo’lsa, uning 40
C dagi tezligi topilsin (
=3).
Mavzuga oid tayanch iboralar.
1. Kimyoviy reaksiya tezligi
2. Gomogen va geterogen sistema
3. Massalar ta’siri qonuni
4. Aktivlanish energiyasi
5. Vant-Goff koidasi
6. Katalizatorlar
7. Gomogen kataliz
8. Geterogen kataliz
9. Ingibitorlar
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Rahimov X.R. «Anorganik ximiya», T.: «O’qituvchi»-1984, 90-93 betlar.
2. Rasulov K., Yo’ldoshev O., Qorabolaev B. «Umumiy va noorganik kimyo», T.: O’qituvchi-1996.
3. Parpiev N.A., Rahimov X.R., Muftaxov A.G. Anorganik kimyo. Nazariy asoslari. - T.:O’zbekiston, 2000. –5-9
b.
4. Axmerov Q, Jalilov A, Sayfutdinov R. Umumiy va anorganik kimyo. - T.:O’zbekiston, 2003.
5. Glinka N.L. «Umumiy ximiya», T.: «O’qituvchi»-1986, 170-178 betlar.
6. Новиков Г.И. «Основы общей химии», М.: «Высшая школа»-1988, С.178.
7. Potapov V.M., Xomchenko G.P. «Ximiya», T.: «O’qituvchi»-1986, 78-82 betlar.
«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari.
39
8. Рэмсден Э.Н. Начало современной химии. – Л.: Химия, 1989. – 784 с. – Пер. изд.: Великобритания, 1985
9. .Химия: Справ. изд./ В.Шретер, К.-Х.Лаутеншлегер, Х.Бибрак и др.: Пер. с нем. – М.: Химия, 1989. –
648 с.
10. Спицын В.И., Мартыненко Л.И. Неорганическая химия. Ч.1: Учебник. – М.: Изд-во МГУ, 1991. – 480 с.
11. Shamshidinov I., Mo’minova B., Abdullaev M. «Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matni. –
Namangan, 1999 y.
