Namangan muhandislik pedagogika instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
12.1-rasm. Bozorni tadqiqot qilish tizimi
18
. 
 
 
Yangi tovarni qabul qilish bosqichlaridan tashqari marketologlariga iste’molchilarni 
ularni yangiliklarga  moyilliklari  darajasi bqyicha tasniflash zarur. Maslan, kqpgina  
iste’molchilarga innovatsiyalarni qabul qilishda qandaydir psixologik tqsiq vujudga keladi, 
ammo samarali reklama va marketing tadbirlaridan keyin innovatsiyani qabul qilgan va 
qabul qlmaganlar qrtasidagi nisbat qzgaradi, birinchilarining soni qat’iy oshib boradi. Keyin  
e’tibor va tovarni  iste’molchilar tomonidan qabul qilinishini taqsimlanishi 2-rasmda  
kqrsatilgan tegishli egri chiziq kqrinishini oladi. 
                                                 
18
 Ðы÷êîâà Í.Â. «Ìàðêåòèíãîâыå èííîâàöèè». –Ì.: ÊÍÎÐÓÑ, 2009.  
Innovatsiyalar
Bozor
Raqiblar (mavjud bo’lganlar 
va yangilar) 
Bozorning firmali tuzilishini
tadqiqot qilish 
Talabni tadqiqot qilinishi, 
bozor sig’imi, geometriyasi 
Savdo agentlari va brokerlar  
Savdo agentlari  marketingi 
Iste’molchilar yoki  yakuniy foydalanuvchilar guruhlari 
139

---

  
 
Rasmdan  kqrinishicha iste’molchilarning 80%idan kqprog’i ertami yoki kechmi, barii 
bir  yangilikni qabul qiladi. Va iste’molchilarning har xil kategoriyalarda uni qabul qilish 
vaqti har xil bqlsa ham eng kqp sonli guruhni dastlabki kqpchilik (34%) va  kechga qolgan 
kqpchilik (34%) tashkil qiladi.   
 
 
12.2-rasm. Iste’molchilar kategoriyalarining innovatsiyalarning qabul qilinish vaqti bo’yicha egri 
taqsimlanishi
19
 
 
Amalda innovatsiyalarni qabul qilmaydigan iste’molchilar soni 16 %dan kamroq 
«novatorlar» kategoriyalarni kam sonliligi jamiyatning faqat cheklangan qismiga tovar 
yangiligiga yuqori ta’sirchanlik va  moyillikni kqrsatadi. +olganlarning innovatsion 
moyilligini qimmatbaho marketing ishlanmalarini faollashtirish yqli bilan oshirish mumkin.  
Yangilik iste’molchilarning alohida kategoriyalari uchun ba’zi bir ta’riflar va izohlar 
12.1-jadvalda berilgan. 
12.1-jadval 
Innovatsiyalar iste’molchilari kategoriyalari ularni yangi tovarga moyilliklari bo’yicha 
tasnif va ta’riflar 
 
Iste’molchilar 
kategoriyasi 
Ulush Ta’rif 
Novatorlar 2,5 
Xatarga, 
yangilikni sinovdan qtkazadilar, bunda 
tavakkalchilikka yql qqyadilar 
Dastlabki izdoshlar 
1,5 
Qz 
muhitidagi fikrlarning yetakchilari, 
yangilikni ehtiyotkorlik bilan bqlsa ham erta 
qabul qiladilar 
Dastlabki kqpchilik 
34,0 Ehtiyotkor iste’molchilar, yangilikni  
qrtachadan oldin qabul qiladilar, ammo kamdan 
kam yetakchi bqladilar 
Kechikkan ko’pchilik 
34,0 
Ishonchsizlik  kayfiyatiga egalar, yangilikni 
iste’molchilarning kqpchiligi uni sinovdan 
qtkazganlaridan keyin qabul qiladilar 
Qoloqlar 16,0 
An’analarga sodiq iste’molchilar.Yo yangilikni 
umuman qabul qilmaydilar, yoki  u an’anaviy 
bqlgandan keyin (yangilik bqlmay 
qolgandagina) qabul qiladilar 
    
                                                 
19
 Ðы÷êîâà Í.Â. «Ìàðêåòèíãîâыå èííîâàöèè». –Ì.: ÊÍÎÐÓÑ, 2009. 
140

---

  
 
Ta’kidlash kerakki, innovatsiyaning xarakteri  uni qabul qilinishi  sur’atlariga 
to’g’ridan to’g’ri  bog’liq.  Innovatsiyaning ba’zi bir  turlari  aynan bir  kunda ommaviy 
bo’lib ketadi, boshqachasiga buning  uchun uzoq  vaqt  talab qilinadi. Innovatsiyani  qabul 
qilinishi   sur’atlariga beshta  ta’rif  ta’sir ko’rsatadi: 
- usullarning vorisligi va birga  bo’la olishligi, yangi qabul qilingan iste’mol boyligi  
va innovatsiya  iste’molchilarining tajribasiga mos  kelishi  darajasi. Masalan,  buxgalteriya 
hisobi, hisoblash texnikasini innovatsion qo’llash uchun  dasturiy  mahsulotlarning  
muvaffaqiyati  tizimni  iste’molchilarning  psixologiyasi va  odatlariga, turg’un ishchi tartib 
va psixologik stressni  kamaytirish imkoniyatiga moslashishga bog’liq; 
- Murakkablik, ya’ni uning mohiyati va tatbiq etish tamoyillari, hamda foydalanishdan 
foydani  tushunishning  nisbatan yoiyinligi; 
- innovatsiyani  tatbiq etish jarayonini bo’linuvchanligi, ya’ni  yangilikni  bosqichma 
bosqich  kiritish va natijani   asta sekin  baholash imkonityai. 
- kommunikatsiyaon ko’rgazmalilik,  ya’ni  iinovatsiyani qo’llashdan  foydalilik va 
foydani tushunarli bayon qilish  imkoniyati. 
Bu jihatdan  quyidagini ta’kidlash kerakki, foydaliligini  miqdoran (moddiy) baholash 
mumkin bo’lgan  innovatsiyalar  ko’pincha  umuman  ishlab chiqarish tizimini  faolitya 
yuritishini sifatli  yaxshilashga  qaratilgan  innovatsiyaga  nisbatan  amalda keyingilarning 
ob’ektiv  va sub’ekti  foydaliligi g’oyatda  kattaroq vositali samarag olib kelishi mumkin 
bo’lsa ham, birinchi  qarashda o’ziga jalb qiladigan ko’rinadi. 
Innovatsiyalarni bozorga tatbiq etish uchun zarur umumiy  xususiyatlaridan tashqari 
iste’molchi  uchun  sifatning aniq ko’rsatkichlari: konstruktorlik ta’riflari, dizayn  
iste’molchilik xususiyatlari, foydalanish imkoniyatlari, qulaylik va albatta, narx  katta 
ahamiyatga ega. 
Yangi tovarga talabning bashorati bozor  ishtirokchilari va ularning faoliyati 
o’rtasidagi o’zaro  aloqalari tizimli  tadqiqot qilishga  asoslangan. Bozor  ishtirokchilari: 
xaridorlar, sotuvchilar, savdo agentlari, vositachilar, brokerlar, imijmeykerlar, reklama 
agentliklari marketing tizimining elementlari bo’ladi. Yangilikni  ishlab chiqaruvchilar va 
uning yakuniy iste’molchilari o’rtasida  vazifaviy  o’zaro  aloqani  o’rnatish bozorni  
tadqiqot  qilishning muhim elementi bo’ladi
20
. 
Ammo tizimli  tahlilda  raqobat shakllari, usullari va darajasini, ehtimoli  bo’lgan 
raqiblarning xulqini  tahlil qilish markaziy rol o’ynaydi. Bozorning barcha ishtirokchilari 
hulqini bashorat qilish  va raqiblar harakatlarini baholash  yangi tovorni oldinga 
harakatlantirish va unga talabni shakllantirishda hal qiluvchi bo’ladi . Demak , yangilikni 
bozorga kirib borishi strastegiyasini ishlab chiqish tovorning yangiligi darajasi, bozordagi 
raqobatning turi va  novator firma raqobat afzalliklarining darajasiga bog’liqdir. 
Ishlab chiqarilayotgan tovarning tubdan yangiligi, uni tayyorlash texnologiyasi 
yangilik yashash davrining boshlang’ich bosqichlarida firmaning yakka hokimligi haqida 
gapirishga imkon beradi. Tubdan yangi  mahsulotga talabni shakllanishi ikkita hal etuvchi 
jihatlari bilan bog’liq: bir tomondan yangilikka talabni yo’qligi, yangilik ishlab 
chiqaruvchining innovatsion yakka hokimligi. Bu holda innovatsion yakka hokimlik va 
foydani kattalashtirish sharoitlarida talabni shakllantiruvchi  tadbirlar tizimidan tashkil 
topgan kreativ  xarakterga ega bo’ladi. 
Bu jarayonlar raqiblarni faoliyatlari, raqobat kurashini keng yoyadi, o’rnini bosuvchi  
tovarlar, modifikatsiyalanganlar, takomillashganlarni  va imitatsiya qilinganlarni  yaratilishi 
                                                 
 
20
 Borut Likar, co-editors Peter Fatur, Urshka Mrgole ; translation Arslingue K.Jontar, TEFL, TBE. - 1st. ed. - 
El. knjiga. - Ljubljana INNOVATION management [Elektronski vir] page 163 
 
141

---

  
 
ehtimol  bo’lgan natija bo’ladi. Yangi tovardan  yuqori  foyda  sarmoyani ishga qo’llashning 
yangi  sohalarini qidirib  topishni  rag’batlantiradi, sarmoyani  foydaliroq sohalarga  oqib 
kelishi sodir bo’ladi, u  monopoliyalar va  raqobatlashuvchi guruhlarning ortiqcha  
sarmoyalarni, hamda  kichik  va o’rta  sarmoyalarni  harakatlanishi bilan  birga  bo’ladi. 
Raqobat  tashqi muhitning yetakchi  ko’rsatkichlaridan birgadir. Menejerning birinchi 
darajasi vasifasi o’zining firmasi va raqib  firmalarining raqobatbardoshligini solishtirma 
tahlilidir. Pirovardida raqobat kurashining  muvaffaqiyatini  korxonaning  ichki 
 
muvaffaqiyatlari va ularning tashqi omillar bilan o’zaro aloqalari belgilab  beradilar. 
Korxona raqobat  o’rinlari  tahlilining  natijalari har xil  usullar bilan  tekshirilishi 
mumkin; ham  miqdoriy va ham sifatiy ko’rsakichlar (masalan, bozorda  egallagan joy)ni 
taqqoslash asosida. 
Faoliyatning  afzalliklari va kamchiliklarini baholash  firmaning bundan keyingi 
strategiyasini ishlab chiqish va bozor holatini bashoratlash uchun  asos bo’ladi. 
Bundan tashqari, tahlil natijalari  menejerlarning o’z firmasining kamchiliklarini 
bartaraf etish va raqibni neytrallashtirishga qaratilgan operativ ishning asosi bo’ladi. 
Korxona raqobatbyuardoshligini baholash firmani bundan keyingi rivojlanishining zaifligini 
hisobga olish bilan bashoratlashga  imkon beradi.